tag:blogger.com,1999:blog-3340442271421202702024-03-19T03:26:22.845-07:00अन्वय-सहिता गीताSLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.comBlogger18125tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-21637667375771931852010-07-08T01:19:00.001-07:002010-07-08T01:19:47.155-07:00अष्टादशोऽध्यायः | मोक्षसंन्यासयोगः |<div style="text-align: center; ">अथाष्टादशोऽध्यायः | मोक्षसंन्यासयोगः |</div><div style="text-align: center; ">अर्जुन उवाच |</div><div style="text-align: center; ">संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् |</div><div style="text-align: center; ">त्यागस्य च हृषीकेश पृथक्केशिनिषूदन ||१८-१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - महाबाहो केशिनिषूदन हृषीकेश, संन्यासस्य त्यागस्य च तत्त्वं पृथक् वेदितुं इच्छामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">श्रीभगवानुवाच |</div><div style="text-align: center; ">काम्यानां कर्मणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः |</div><div style="text-align: center; ">सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ||१८-२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कवयः काम्यानां कर्मणां न्यासं संन्यासं विदुः । विचक्षणाः सर्वकर्मफलात्यागं त्यागं प्राहुः ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः |</div><div style="text-align: center; ">यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे ||१८-३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - एके मनीषिणः कर्म दोषवत् इति त्याज्यं प्राहुः । अपरे च यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं इति (प्राहुः) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम |</div><div style="text-align: center; ">त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः ||१८-४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भरतसत्तम, तत्र मे निश्चयं त्यागे शृणु । हि, पुरुषव्याघ्र, त्यागः त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् |</div><div style="text-align: center; ">यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ||१८-५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं (अपि तु) तत् कार्यं एव । यज्ञः दानं तपः च मनीषिणां पावनानि एव ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च |</div><div style="text-align: center; ">कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् ||१८-६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - पार्थ, एतानि अपि तु कर्माणि सङ्गं फलानि च त्यक्त्वा कर्तव्यानि इति मे निश्चितं उत्तमं मतम् ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते |</div><div style="text-align: center; ">मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ||१८-७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - नियतस्य कर्मणः संन्यासः न उपपद्यते । मोहात् तस्य परित्यागः तामसः परिकीर्तितः ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत् |</div><div style="text-align: center; ">स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् ||१८-८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत् दुःखं इति एव कायक्लेशभयात् कर्म त्यजेत्, सः राजसं त्यागं कृत्वा त्यागफलं न लभेत् एव ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन |</div><div style="text-align: center; ">सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ||१८-९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अर्जुन, यत् नियतं कर्म कार्यं एव इति सङ्गं फलं च त्यक्त्वा क्रियते एव सः त्यागः सात्विकः मतः ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते |</div><div style="text-align: center; ">त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः ||१८-१०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अकुशलं कर्म न द्वेष्टि । (एतत्) कुशले न अनुषज्जते । सत्वसमाविष्टः मेधावी छिन्नसंशयः (एव) त्यागी (उच्यते) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः |</div><div style="text-align: center; ">यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ||१८-११||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - हि देहभृता कर्माणि अशेषतः त्यक्तुं न शक्यम् । यः तु कर्मफलत्यागी सः त्यागी इति अभिधीयते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् |</div><div style="text-align: center; ">भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित् ||१८-१२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कर्मणः फलं, अनिष्टं इष्टं मिश्रं (इति एवं) त्रिविधं अत्यागिनां प्रेत्य भवति । संन्यासिनां (प्रेत्य) तु क्वचित् फलं न (भवति) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे |</div><div style="text-align: center; ">साङ्ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम् ||१८-१३||</div><div style="text-align: center; ">अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् |</div><div style="text-align: center; ">विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् ||१८-१४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - महाबाहो, सर्वकर्मणां सिद्धये कृतान्ते साङ्ख्ये प्रोक्तानि अधिष्ठानं, तथा कर्ता पृथग्विधं करणं च विविधाः च पृथक् चेष्टाः दैवं च एव अत्र पञ्चमं एतानि पञ्च कारणानि मे निबोध ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">शरीरवाङ्मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः |</div><div style="text-align: center; ">न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ||१८-१५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - शरीरवाङ्मनोभिः यत् न्याय्यं वा विपरीतं वा कर्म नरः प्रारभते तस्य एते पञ्च हेतवः ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः |</div><div style="text-align: center; ">पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः ||१८-१६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - तत्र एवं सति, यः केवलं आत्मानं कर्तारं पश्यति, सः तु दुर्मतिः अकृतबुद्धित्वात् न पश्यति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते |</div><div style="text-align: center; ">हत्वाऽपि स इमाँल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ||१८-१७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यस्य अहंकृतः भावः न (अस्ति), यस्य बुद्धिः न लिप्यते, सः इमान् लोकान् हत्वा अपि न हन्ति, न निबध्यते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना |</div><div style="text-align: center; ">करणं कर्म कर्तेति त्रिविधः कर्मसंग्रहः ||१८-१८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कर्मचोदना त्रिविधा, ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता (इति) । कर्मसंग्रहः त्रिविधः करणं कर्म कर्ता इति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः |</div><div style="text-align: center; ">प्रोच्यते गुणसङ्ख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ||१८-१९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधा एव गुणभेदतः गुणसङ्ख्याने यथावत् प्रोच्यते तानि अपि शृणु ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते |</div><div style="text-align: center; ">अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम् ||१८-२०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - येन विभक्तेषु सर्वभूतेषु एकं अव्ययं अविभक्तं भावं ईक्षते तत् ज्ञानं सात्त्विकम् विद्धि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान् |</div><div style="text-align: center; ">वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम् ||१८-२१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत् तु ज्ञानं सर्वेषु भूतेषु, पृथक्त्वेन, नानाभावान् पृथग्विधान् वेत्ति, तत् ज्ञानं राजसं विद्धि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम् |</div><div style="text-align: center; ">अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम् ||१८-२२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत् तु अतत्त्वार्थवत् अहैतुकं अल्पं च एकस्मिन् कार्ये कृत्स्नवत् सक्तं तत् तामसं उदाहृतम् ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषतः कृतम् |</div><div style="text-align: center; ">अफलप्रेप्सुना कर्म यत्तत्सात्त्विकमुच्यते ||१८-२३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत् कर्म अफलप्रेप्सुना नियतं सङ्गरहितं अरागद्वेषतः कृतं तत् सात्त्विकं उच्यते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यत्तु कामेप्सुना कर्म साहंकारेण वा पुनः |</div><div style="text-align: center; ">क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम् ||१८-२४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत् तु कर्म कामेप्सुना वा साहंकारेण पुनः बहुलायासं क्रियते, तत् राजसं उदाहृतम् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अनुबन्धं क्षयं हिंसामनपेक्ष्य च पौरुषम् |</div><div style="text-align: center; ">मोहादारभ्यते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते ||१८-२५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत् कर्म अनुबन्धं क्षयं हिंसां पौरुषं अनपेक्ष्य मोहात् चारभ्यते, तत् तामसं उच्यते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः |</div><div style="text-align: center; ">सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते ||१८-२६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - मुक्तसङ्गः, अनहंवादी, धृति-उत्साह-समन्वितः सिध्यसिद्ध्योः निर्विकारः कर्ता सात्त्विकः उच्यते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः |</div><div style="text-align: center; ">हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ||१८-२७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - रागी, कर्मफलप्रेप्सुः, लुब्धः, हिंसात्मकः, अशुचिः, हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः |</div><div style="text-align: center; ">विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ||१८-२८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठः नैष्कृतिकः अलसः विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामसः उच्यते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु |</div><div style="text-align: center; ">प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनञ्जय ||१८-२९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - बुद्धेः धृतेः च भेदं त्रिविधं गुणतः अशेषेण पृथक्त्वेन प्रोच्यमानं (मां) शृणु धनञ्जय ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये |</div><div style="text-align: center; ">बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ||१८-३०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कार्याकार्ये भयाभये प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च बन्धं मोक्षं च या बुद्धिः वेत्ति सा, पार्थ, सात्त्विकी ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यया तु धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च |</div><div style="text-align: center; ">अयथावत्प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ||१८-३१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यया (बुद्धया) तु (नरः) धर्मं च अधर्मं च कार्यं च अकार्यं च अयथावत् प्रजानाति, सा, पार्थ, राजसी ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अधर्मं धर्ममिति या मन्यते तमसावृता |</div><div style="text-align: center; ">सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ||१८-३२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - या तमसावृता बुद्धिः अधर्मं धर्मं इति मन्यते, सर्वार्थान् विपरीतान् च (जानाति), सा, पार्थ, तामसी ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः |</div><div style="text-align: center; ">योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ||१८-३३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यया अव्यभिचारिण्या धृत्या मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः योगेन धारयते, सा, पार्थ, सात्त्विकी ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यया तु धर्मकामार्थान्धृत्या धारयतेऽर्जुन |</div><div style="text-align: center; ">प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ राजसी ||१८-३४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यया धृत्या तु, अर्जुन, धर्मकामार्थान् धारयते, (या) प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी, सा धृतिः, पार्थ, राजसी ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च |</div><div style="text-align: center; ">न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी ||१८-३५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यया (धृत्या) स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदं च न विमुञ्चति एव, सा दुर्मेधा धृतिः, पार्थ, तामसी ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सुखं त्विदानीं त्रिविधं शृणु मे भरतर्षभ |</div><div style="text-align: center; ">अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति ||१८-३६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - इदानीं तु, भरतर्षभ, त्रिविधं सुखं मे शृणु, यत्र अभ्यासात् (नरः) रमते, दुःखान्तं च निगच्छति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम् |</div><div style="text-align: center; ">तत्सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम् ||१८-३७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत् अग्रे विषं इव तत् परिणामे अमृतोपमं, तत् आत्मबुद्धिप्रसादजं सुखं सात्त्विकं प्रोक्तम् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम् |</div><div style="text-align: center; ">परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम् ||१८-३८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - विषयेन्द्रियसंयोगात् यत् अग्रे अमृतोपमं, तत् परिणामे विषं इव, तत् सुखं राजसं स्मृतम् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः |</div><div style="text-align: center; ">निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम् ||१८-३९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत् अग्रे च अनुबन्धे च आत्मनः मोहनं, निद्रालस्यप्रमादोत्थं, तत् सुखं तामसं उदाहृतम् ।</div><div><br /></div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः |</div><div style="text-align: center; ">सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात्त्रिभिर्गुणैः ||१८-४०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - तत् पृथिव्यां वा पुनः दिवि देवेषु वा (कच्चित्) सत्त्वं न अस्ति, यत् एभिः प्रकृतिजैः त्रिभिः गुणैः मुक्तं स्यात् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप |</div><div style="text-align: center; ">कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः ||१८-४१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - परन्तप, ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च कर्माणि स्वभावप्रभवैः गुणैः प्रविभक्तानि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च |</div><div style="text-align: center; ">ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम् ||१८-४२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - शमः दमः तपः शौचं क्षान्तिः आर्जवं ज्ञानं विज्ञानं आस्तिक्यं च स्वभावजं ब्रह्मकर्म ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् |</div><div style="text-align: center; ">दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ||१८-४३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - शौर्यं तेजः धृतिः दाक्ष्यं युद्धे अपि च अपलायनं, दानं ईश्वरभावः च स्वभावजं क्षात्रं कर्म ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम् |</div><div style="text-align: center; ">परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ||१८-४४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं स्वभावजम् वैश्यकर्म । परिचर्यात्मकं शूद्रस्य कर्म अपि स्वभावजम् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः |</div><div style="text-align: center; ">स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ||१८-४५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - स्वे स्वे कर्मणि अभिरतः नरः संसिद्धिं लभते । स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तत् शृणु ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् |</div><div style="text-align: center; ">स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ||१८-४६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यतः भूतानां प्रवृत्तिः, येन इदं सर्वं ततं, तं स्वकर्मणा अभ्यर्च्य मानवः सिद्धिं विन्दति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् |</div><div style="text-align: center; ">स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् ||१८-४७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - परधर्मात् स्वनुष्ठितात् विगुणः स्वधर्मः श्रेयान् । स्वभावनियतं कर्म कुर्वन् किल्बिषम् न आप्नोति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् |</div><div style="text-align: center; ">सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः ||१८-४८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कौन्तेय, सहजं कर्म सदोषं अपि न त्यजेत् । हि सर्वारम्भाः धूमेन अग्निः इव दोषेण आवृताः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः |</div><div style="text-align: center; ">नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ||१८-४९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सर्वत्र असक्तबुद्धिः जितात्मा विगतस्पृहः संन्यासेन परमां नैष्कर्म्यसिद्धिं अधिगच्छति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्नोति निबोध मे |</div><div style="text-align: center; ">समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ||१८-५०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कौन्तेय, यथा सिद्धिं प्राप्तः ब्रह्म आप्नोति तथा या ज्ञानस्य परा निष्ठा (तां) मे समासेन निबोध ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">बुद्ध्या विशुद्धया युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च |</div><div style="text-align: center; ">शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ||१८-५१||</div><div style="text-align: center; ">विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः |</div><div style="text-align: center; ">ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः ||१८-५२||</div><div style="text-align: center; ">अहंकारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् |</div><div style="text-align: center; ">विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ||१८-५३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - विशुद्धया बुद्ध्या युक्तः, आत्मानं धृत्या नियम्य च, शब्दादीन् विषयान् त्यक्त्वा, रागद्वेषौ च व्युदस्य, विविक्तसेवी, लघ्वाशी, यतवाक्कायमानसः, नित्यं ध्यानयोगपरः, वैराग्यं समुपाश्रितः, अहंकारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् विमुच्य, निर्ममः, शान्तः ब्रह्मभूयाय कल्पते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति |</div><div style="text-align: center; ">समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम् ||१८-५४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति । सर्वेषु भूतेषु समः परां मद्भक्तिं लभते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वतः |</div><div style="text-align: center; ">ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ||१८-५५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - तत्त्वतः च (अहं) यावान् यः अस्मि (तद्विधं) मां भक्त्या अभिजानाति । ततः मां तत्त्वतः ज्ञात्वा तत् अनन्तरं विशते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः |</div><div style="text-align: center; ">मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम् ||१८-५६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सर्वकर्माणि सदा मद्व्यपाश्रयः कुर्वाणः मत्प्रसादात् अव्ययं शाश्वतं पदं अवाप्नोति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः |</div><div style="text-align: center; ">बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव ||१८-५७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य, बुद्धियोगं उपाश्रित्य, सततं मत्परः मच्चित्तः भव ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि |</div><div style="text-align: center; ">अथ चेत्त्वमहंकारान्न श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ||१८-५८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - मच्चित्तः मत्प्रसादात् सर्वदुर्गाणि तरिष्यसि । अथ चेत् त्वं अहंकारात् न श्रोष्यसि, विनङ्क्ष्यसि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यदहंकारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे |</div><div style="text-align: center; ">मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ||१८-५९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अहंकारं आश्रित्य, यत् न योत्स्ये इति मन्यसे, एषः ते व्यवसायः मिथ्यः, प्रकृतिः त्वां नियोक्ष्यति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा |</div><div style="text-align: center; ">कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवशोऽपि तत् ||१८-६०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कौन्तेय, स्वेन स्वभावजेन कर्मणा निबद्धः, मोहात्, अवशः अपि, यत् कर्तुं न इच्छसि, तत् करिष्यसि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति |</div><div style="text-align: center; ">भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ||१८-६१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अर्जुन, यन्त्रारूढानि सर्वभूतानि मायया भ्रामयन् ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशे तिष्ठति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत |</div><div style="text-align: center; ">तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् ||१८-६२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भारत, तं एव सर्वभावेन शरणं गच्छ । तत्प्रसादात् परां शान्तिं, शाश्वतं स्थानं प्राप्स्यसि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया |</div><div style="text-align: center; ">विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ||१८-६३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - इति मया ते गुह्यात् गुह्यतरं ज्ञानं आख्यातम् । एतद् अशेषेण विमृश्य यथा इच्छसि, तथा कुरु ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः |</div><div style="text-align: center; ">इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम् ||१८-६४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भूयः मे सर्वगुह्यतमं परमं वचः शृणु । दृढं मे इष्टः असि, ततः इति हितं ते वक्ष्यामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु |</div><div style="text-align: center; ">मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ||१८-६५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - मन्मनाः मद्भक्तः मद्याजी भव, मां नमः कुरु, मां एव एष्यसि । ते सत्यं प्रतिजाने (यत्) मे प्रियः असि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज |</div><div style="text-align: center; ">अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ||१८-६६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सर्वधर्मान् परित्यज्य एकं मां शरणं व्रज । अहं त्वा सर्वपापेभ्यः मोक्षयिष्यामि । मा शुचः</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन |</div><div style="text-align: center; ">न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ||१८-६७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - इदं ते अतपस्काय न (वाच्यं), अभक्ताय कदाचन न (वाच्यं), न च अशुश्रूषवे वाच्यम् । यः मां अभ्यसूयति (तं च ) न (वाच्यम्) ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">य इदं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति |</div><div style="text-align: center; ">भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ||१८-६८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यः इदं परमं गुह्यं मद्भक्तेषु अभिधास्यति, (सः) मयि परां भक्तिं कृत्वा मां एव एष्यति, (अत्र) असंशयः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः |</div><div style="text-align: center; ">भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि ||१८-६९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - मनुष्येषु तस्मात् प्रियकृत्तमः मे कश्चित् न । भुवि तस्मात् प्रियतरः अन्यः मे न च भविता ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः |</div><div style="text-align: center; ">ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ||१८-७०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यः च इमं आवयोः धर्म्यं संवादं अध्येष्यते, तेन ज्ञानयज्ञेन अहं इष्टः स्यां, इति मे मतिः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">श्रद्धावाननसूयश्च शृणुयादपि यो नरः |</div><div style="text-align: center; ">सोऽपि मुक्तः शुभाँल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम् ||१८-७१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यः च श्रद्धावान्, अनसूयः नरः शृणुयात् अपि, सः अपि मुक्तः, पुण्यकर्मणां शुभान् लोकान् प्राप्नुयात् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा |</div><div style="text-align: center; ">कच्चिदज्ञानसम्मोहः प्रनष्टस्ते धनञ्जय ||१८-७२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - पार्थ, एतत् कच्चित् त्वया एकाग्रेण चेतसा श्रुतम् ? धनञ्जय, ते कच्चित् ज्ञानसंमोहः प्रनष्टः ?</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अर्जुन उवाच |</div><div style="text-align: center; ">नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत |</div><div style="text-align: center; ">स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव ||१८-७३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अर्जुनः उवाच, "अच्युत, मोहः नष्टः, त्वत्प्रसादात् मया स्मृतिः लब्धा । गतसन्देहः स्थितः अस्मि । तव वचनं करिष्ये ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सञ्जय उवाच |</div><div style="text-align: center; ">इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः |</div><div style="text-align: center; ">संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम् ||१८-७४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सञ्जयः उवाच, "इति अहं महात्मनः वासुदेवस्य पार्थस्य च इमं अद्भुतं रोमहर्षणं संवादं अश्रौषम् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुह्यमहं परम् |</div><div style="text-align: center; ">योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम् ||१८-७५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - व्यासप्रसादात् अहं एतद् परं गुह्यं योगं, स्वयं कथयतः साक्षात् योगेश्वरात् कृष्णात् श्रुतवान् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम् |</div><div style="text-align: center; ">केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ||१८-७६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - राजन्, इमं केशवार्जुनयोः पुण्यं अद्भुतं संवादं संस्मृत्य संस्मृत्य मुहुः मुहुः च हृष्यामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः |</div><div style="text-align: center; ">विस्मयो मे महान् राजन्हृष्यामि च पुनः पुनः ||१८-७७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - हरेः तत् अत्यद्भुतं रूपं संस्मृत्य संस्मृत्य च, राजन्, मे महान् विस्मयः, पुनः पुनः हृष्यामि च ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः |</div><div style="text-align: center; ">तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ||१८-७८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत्र योगेश्वरः कृष्णः, यत्र धनुर्धरः पार्थः तत्र श्रीः विजयः भूतिः (इति) मम धृवा नीतिः मतिः (च) ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु</div><div style="text-align: center; ">ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे</div><div style="text-align: center; ">मोक्षसंन्यासयोगो नाम अष्टादशोऽध्यायः ||१८||</div><div><br /></div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-57958376068739733992010-07-08T01:17:00.000-07:002010-07-08T01:18:01.914-07:00सप्तदशोऽध्यायः | श्रद्धात्रयविभागयोगः |<div><br /></div><div><div style="text-align: center; ">अथ सप्तदशोऽध्यायः | श्रद्धात्रयविभागयोगः |</div><div style="text-align: center; ">अर्जुन उवाच |</div><div style="text-align: center; ">ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य यजन्ते श्रद्धयान्विताः |</div><div style="text-align: center; ">तेषां निष्ठा तु का कृष्ण सत्त्वमाहो रजस्तमः ||१७-१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - हे कृष्ण, ये श्रद्धयान्विताः शास्त्रविधिं उत्सृज्य यजन्ते, तेषां तु निष्ठा, सत्त्वं, रजः, तमः, का आहो ?</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">श्रीभगवानुवाच |</div><div style="text-align: center; ">त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा |</div><div style="text-align: center; ">सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ||१७-२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - श्रीभगवान् उवाच, "देहिनां (या) स्वभावजा श्रद्धा, सा त्रिविधा, सात्त्विकी, राजसी च तामसी इति च भवति । तां शृणु ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत |</div><div style="text-align: center; ">श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः ||१७-३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भारत, सर्वस्य श्रद्धा सत्त्वानुरूपा भवति । अयं पुरुषः श्रद्धामयः । यः यत्श्रद्धः सः सः एव ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यजन्ते सात्त्विका देवान्यक्षरक्षांसि राजसाः |</div><div style="text-align: center; ">प्रेतान्भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ||१७-४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सात्त्विकाः देवान् यजन्ते । राजसाः यक्षरक्षांसि (यजन्ते) । अन्ये तामसाः जनाः प्रेतान् भूतगणान् च यजन्ते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">अशास्त्रविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जनाः |</div><div style="text-align: center; ">दम्भाहंकारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः ||१७-५||</div><div style="text-align: center; ">कर्षयन्तः शरीरस्थं भूतग्राममचेतसः |</div><div style="text-align: center; ">मां चैवान्तःशरीरस्थं तान्विद्ध्यासुरनिश्चयान् ||१७-६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - ये दम्भाहंकारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः शरीरस्थं भूतग्रामं अन्तःशरीरस्थं मां च कर्षयन्तः अचेतसः जनाः अशास्त्रविहितं घोरं तपः तप्यन्ते तान् असुरनिश्चयान् विद्धि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः |</div><div style="text-align: center; ">यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं शृणु ||१७-७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सर्वस्य प्रियः आहारः अपि तु त्रिविधः भवति । यज्ञः तपः तथा दानं (अपि त्रिविधाः भवन्ति) तेषां इमं भेदं शृणु ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">आयुःसत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः |</div><div style="text-align: center; ">रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः ||१७-८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - आयुःसत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः रस्याः स्निग्धाः स्थिराः हृद्याः आहाराः सात्त्विकप्रियाः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः |</div><div style="text-align: center; ">आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ||१७-९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः दुःखशोकामयप्रदाः आहाराः राजसस्य इष्टाः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यातयामं गतरसं पूति पर्युषितं च यत् |</div><div style="text-align: center; ">उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम् ||१७-१०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत् च भोजनं यातयामं, गतरसं, पूति, पर्युषितं च, उच्छिष्टं अपि च अमेध्यं (तत्) तामसप्रियम् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अफलाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते |</div><div style="text-align: center; ">यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः ||१७-११||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यः यज्ञः अफलाकाङ्क्षिभिः "यष्टव्यं एव" इति मनः समाधाय विधिदृष्टः इज्यते, सः सात्त्विकः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अभिसन्धाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यत् |</div><div style="text-align: center; ">इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं विद्धि राजसम् ||१७-१२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भरतश्रेष्ठ, यत् तु फलं अभिसन्धाय, दम्भार्थं अपि च एव इज्यते, तं राजसं विद्धि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम् |</div><div style="text-align: center; ">श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ||१७-१३||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - विधिहीनं असृष्टान्नं मन्त्रहीनं अदक्षिणं श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम् |</div><div style="text-align: center; ">ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ||१७-१४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचं आर्जवम् ब्रह्मचर्यं अहिंसा च शारीरं तपः उच्यते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत् |</div><div style="text-align: center; ">स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते ||१७-१५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अनुद्वेगकरं वाक्यं, सत्यं, प्रियहितं च स्वाध्यायाभ्यसनं च एव तपः वाङ्मयं उच्यते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">मनः प्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः |</div><div style="text-align: center; ">भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते ||१७-१६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - मनः प्रसादः सौम्यत्वं मौनं आत्मविनिग्रहः भावसंशुद्धिः इति एतत् तपः मानसम् उच्यते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्त्रिविधं नरैः |</div><div style="text-align: center; ">अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते ||१७-१७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अफलाकाङ्क्षिभिः युक्तैः नरैः परया श्रद्धया त्रिविधं तप्तं तत् तपः सात्त्विकं परिचक्षते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत् |</div><div style="text-align: center; ">क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम् ||१७-१८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सत्कारमानपूजार्थं दम्भेन च एव यत् तपः चलं अधृवं क्रियते, तत् इह राजसं प्रोक्तम् ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">मूढग्राहेणात्मनो यत्पीडया क्रियते तपः |</div><div style="text-align: center; ">परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम् ||१७-१९||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - यत् तपः आत्मनः मूढग्राहेण पीडया परस्य उत्सादनार्थं वा क्रियते, तत् तामसं उदाहृतम् ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे |</div><div style="text-align: center; ">देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम् ||१७-२०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत् दानं दातव्यम् एव इति अनुपकारिणे देशे काले च पात्रे च दीयते, तत् दानं सात्त्विकं स्मृतम् ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः |</div><div style="text-align: center; ">दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं स्मृतम् ||१७-२१||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - यत् तु प्रत्युपकारार्थं वा पुनः फलं उद्दिश्य प्रिक्लिष्टं च दीयते तत् दानं राजसं स्मृतम् ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते |</div><div style="text-align: center; ">असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम् ||१७-२२||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - यत् दानं अदेशकाले अपात्रेभ्यः च असत्कृत् अवज्ञातं दीयते, तत् तामसं उदाहृतम् ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">ॐतत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः |</div><div style="text-align: center; ">ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा ||१७-२३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - "ॐ तत् सत्" इति ब्रह्मणः निर्देशः त्रिविधः स्मृतः । तेन पुरा ब्राह्मणाः वेदाः च यज्ञाः च विहिताः ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः |</div><div style="text-align: center; ">प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम् ||१७-२४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - तस्मात् ब्रह्मवादिनां विधानोक्ताः यज्ञदानतपःक्रियाः सततं ॐ इति उदाहृत्य प्रवर्तन्ते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">तदित्यनभिसन्धाय फलं यज्ञतपःक्रियाः |</div><div style="text-align: center; ">दानक्रियाश्च विविधाः क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभिः ||१७-२५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - मोक्षकाङ्क्षिभिः विविधाः यज्ञतपःक्रियाः दानक्रियाः च तत् इति फलं अनभिसन्धाय क्रियन्ते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत्प्रयुज्यते |</div><div style="text-align: center; ">प्रशस्ते कर्मणि तथा सच्छब्दः पार्थ युज्यते ||१७-२६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - पार्थ, सद्भावे साधुभावे च एतत् सत् इति प्रयुज्यते । तथा प्रशस्ते कर्मणि (अपि) सत् शब्दः युज्यते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यज्ञे तपसि दाने च स्थितिः सदिति चोच्यते |</div><div style="text-align: center; ">कर्म चैव तदर्थीयं सदित्येवाभिधीयते ||१७-२७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यज्ञे तपसि दाने च सत् इति स्थितिः च उच्यते । तदर्थीयं कर्म एव च सत् इइति एव अभिधीयते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत् |</div><div style="text-align: center; ">असदित्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह ||१७-२८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत् अश्रद्धया हुतं दत्तं तपः तप्तं कृतं च तत् असत् इति उच्यते । पार्थ तत् नः इह न प्रेत्य च ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु</div><div style="text-align: center; ">ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे</div><div style="text-align: center; ">श्रद्धात्रयविभागयोगो नाम सप्तदशोऽध्यायः ||१७||</div></div><div><br /></div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-48644697587632994522010-07-08T01:16:00.001-07:002010-07-08T01:16:53.307-07:00षोडशोऽध्यायः | दैवासुरसम्पद्विभागयोगः |<span class="Apple-style-span" style="font-family: arial; "><div style="text-align: center; ">अथ षोडशोऽध्यायः | दैवासुरसम्पद्विभागयोगः |</div><div class="gmail_quote"><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">श्रीभगवानुवाच |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">अभयं सत्त्वसंशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यवस्थितिः |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम् ||१६-१||</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्यागः शान्तिरपैशुनम् |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">दया भूतेष्वलोलुप्त्वं मार्दवं हीरचापलम् ||१६-२||</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहो नातिमानिता |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">भवन्ति सम्पदं दैवीमभिजातस्य भारत ||१६-३||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - भारत, दैवीं संपदं अभिजातस्य भवन्ति (१) अभयं (२) सत्त्वसंशुद्धिः (३) ज्ञानयोगव्यवस्थितिः (४) दानं (५) दमः (६) यज्ञः (७) स्वाध्यायः (८) तपः (९) आर्जवं (१०) अहिंसा (११) सत्यं (१२) अक्रोधः (१३) त्यागः (१४) शान्तिः (१५) अपैशुनं (१६) भूतेषु दया (१७) अलोलुप्त्वं (१८) मार्दवं (१९) हीरचापलं (२०) तेजः (२१) क्षमा (२२) धृतिः (२३) शौचं (२४) अद्रोहः (२५) नातिमानिता ।</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">दम्भो दर्पोऽभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ सम्पदमासुरीम् ||१६-४||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - पार्थ, आसुरीं संपदं अभिजातस्य (भवन्ति) (१) दम्भः (२) दर्पः (३) अभिमानः (४) क्रोधः (५) पारुष्यम् (६) अज्ञानम् च एव ।</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">दैवी सम्पद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">मा शुचः सम्पदं दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव ||१६-५||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - दैवी सम्पद् विमोक्षाय मता आसुरी निबन्धाय (मता) । पाण्डव, (त्वं) दैवीं सम्पदं अभिजातः असि, मा शुचः ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिन्दैव आसुर एव च |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">दैवो विस्तरशः प्रोक्त आसुरं पार्थ मे शृणु ||१६-६||</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - पार्थ, अस्मिन् लोके दैवः आसुरः च द्वौ एव भूतसर्गौ । दैवः विस्तरशः प्रोक्तः (अस्ति) । मे आसुरं शृणु ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते ||१६-७||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - आसुराः जनाः प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च न विदुः । तेषु न शौचं न च आचारः न सत्यं अपि विद्यते ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">अपरस्परसम्भूतं किमन्यत्कामहैतुकम् ||१६-८||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - ते जगत् असत्यं अप्रतिष्ठं अनीश्वरं अपरस्परसंभूतं, किं अन्यत्, कामहैतुकं आहुः ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">प्रभवन्त्युग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः ||१६-९||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - एतां दृष्टिं अवष्टभ्य नष्टात्मानः अल्पबुद्धयः उग्रकर्माणः अहिताः जगतः क्षयाय प्रभवन्ति ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">मोहाद्गृहीत्वासद्ग्राहान्प्रवर्तन्तेऽशुचिव्रताः ||१६-१०||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - दुष्पूरं कामं आश्रित्य दम्भमानमदान्विताः मोहात् असद्ग्राहान् गृहीत्वा अशुचिव्रताः प्रवर्तन्ते ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिताः |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः ||१६-११||</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">आशापाशशतैर्बद्धाः कामक्रोधपरायणाः |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान् ||१६-१२||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - प्रलयान्तां अपरिमेयां चिन्तां उपाश्रिताः कामोपभोगपरमाः एतावद् इति निश्चिताः आशापाशशतैः बद्धाः कामक्रोधपरायणाः कामभोगार्थं अन्यायेन अर्थसञ्चयान् ईहन्ते ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम् |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम् ||१६-१३||</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">असौ मया हतः शत्रुर्हनिष्ये चापरानपि |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान्सुखी ||१६-१४||</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः ||१६-१५||</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ ||१६-१६||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - "अद्य मया इदं लब्धं, इमं मनोरथं प्राप्स्ये, इदं मे अस्ति, इदं धनं अपि मे पुनः भविष्यति, असौ शत्रुः च मया हतः, अपरान् अपि हनिष्ये, अहं ईश्वरः, अहं भोगी, अहं सिद्धः, बलवान्, सुखी, आढ्यः, अभिजनवान् अस्मि । मया सदृशः कः अन्यः अस्ति? यक्ष्ये, मोदिष्य दास्यामि ।" इति अज्ञानविमोहिताः अनेकचित्तविभ्रान्ताः मोहजालसमावृताः कामभोगेषु प्रसक्ताः अशुचौ नरके पतन्ति ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">आत्मसम्भाविताः स्तब्धा धनमानमदान्विताः |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">यजन्ते नामयज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्वकम् ||१६-१७||</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">अहंकारं बलं दर्पं कामं क्रोधं च संश्रिताः |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः ||१६-१८||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - ते आत्मसंभाविताः स्तब्धाः धनमानमदान्विताः ’अहंकारं बलं दर्पं कामं क्रोधं च संश्रिताः’, ’मां आत्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तः’ अभ्यसूयकाः दम्भेन अविधिपूर्वकं नामयज्ञैः यजन्ते ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">तानहं द्विषतः क्रूरान्संसारेषु नराधमान् |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु ||१६-१९||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - द्विषतः क्रूरान् "संसारेषु नराधमान्" अजस्रं अशुभान् तान् अहं आसुरीषु योनिषु एव क्षिपामि ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम् ||१६-२०||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - कौन्तेय, जन्मनि जन्मनि आसुरीं योनिं आपन्नाः मूढाः मां अप्राप्य एव अधमां गतिं यान्ति ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत् ||१६-२१||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - "कामः क्रोधः तथा लोभः" इदं त्रिविधं आत्मनः नाशनं नरकस्य द्वारम् । तस्मात् एतत् त्रयं (नरः) त्यजेत् ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">एतैर्विमुक्तः कौन्तेय तमोद्वारैस्त्रिभिर्नरः |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">आचरत्यात्मनः श्रेयस्ततो याति परां गतिम् ||१६-२२||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - कौन्तेय, एतैः त्रिभिः तमोद्वारैः विमुक्तः आत्मनः श्रेयः आचरति । ततः परां गतिं याति ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् ||१६-२३||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - यः शास्त्रविधिं उत्सृज्य कामकारतः वर्तते, सः न सिद्धिं न सुखं न परां गतिं अवाप्नोति ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ |</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि ||१६-२४||</div><div class="gmail_quote"><br /></div><div class="gmail_quote">अन्वयः - तस्मात् इह कार्याकार्यव्यवस्थितौ ते शास्त्रं प्रमाणं । (तत्) ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुं अर्हसि ।</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे</div><div class="gmail_quote" style="text-align: center; ">दैवासुरसम्पद्विभागयोगो नाम षोडशोऽध्यायः ||१६||</div><div><br /></div></div></span>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-10302574274428014402010-07-08T01:15:00.001-07:002010-07-08T01:15:41.980-07:00पञ्चदशोऽध्यायः | पुरुषोत्तमयोगः ।<div><br /></div><div><span class="Apple-style-span" style="font-family: arial; "><div style="text-align: center; ">अथ पञ्चदशोऽध्यायः | पुरुषोत्तमयोगः ।</div><div style="text-align: center; ">श्रीभगवानुवाच |</div><div style="text-align: center; ">ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् |</div><div style="text-align: center; ">छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ||१५-१||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - यस्य पर्णानि छन्दांसि तं अव्ययं अश्वत्थं ऊर्ध्वमूलं अधःशाखं प्राहुः । यः तं वेद सः वेदवित् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा</div><div style="text-align: center; ">गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः |</div><div style="text-align: center; ">अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि</div><div style="text-align: center; ">कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ||१५-२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - गुणप्रवृद्धाः विषयप्रवालाः तस्य शाखाः अधः ऊर्ध्वं च प्रसृताः । अधः मनुष्यलोके च कर्मानुबन्धानि मूलानि अनुसन्त्तानि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">न रूपमस्येह तथोपलभ्यते</div><div style="text-align: center; ">नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा |</div><div style="text-align: center; ">अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलं</div><div style="text-align: center; ">असङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ||१५-३||</div><div style="text-align: center; ">ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं</div><div style="text-align: center; ">यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः |</div><div style="text-align: center; ">तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये |</div><div style="text-align: center; ">यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ||१५-४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - इह तस्य रूपं तथा न उपलभ्यते । न अन्तः न आदिः न च सम्प्रतिष्ठा । एनं सुविरूढमूलं अश्वत्थं असङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्वा, ततः तत् पदं मार्गितव्यं यस्मिन् गताः भूयः न निवर्तन्ति । तं एव आद्यं पुरुषं च प्रपद्ये यतः पुराणी प्रवृत्तिः प्रसृता ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा</div><div style="text-align: center; ">अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः |</div><div style="text-align: center; ">द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्-</div><div style="text-align: center; ">गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ||१५-५||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - निर्मानमोहाः, जितसङ्गदोषाः, अध्यात्मनित्याः विनिवृत्तकामाः सुखदुःखसंज्ञैः द्वन्द्वैः विमुक्ताः अमूढाः तत् अव्ययं पदं गच्छन्ति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः |</div><div style="text-align: center; ">यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ||१५-६||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - तत् (पदं) न सूर्यः भासयते, न शशाङ्कः, न पावकः (भासयते) । यत् गत्वा न निवर्तन्ते, मम तत् परमं धाम ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः |</div><div style="text-align: center; ">मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ||१५-७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - मम एव सनातनः अंशः जीवभूतः जीवलोके प्रकृतिस्थानि षष्ठानि इन्द्रियाणि कर्षति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः |</div><div style="text-align: center; ">गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ||१५-८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - शरीरं यत् अवाप्नोति यत् च उत्क्रामति अपि, एतानि गृहीत्वा ईश्वरः वायुर्गन्धानिवाशयात् संयाति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च |</div><div style="text-align: center; ">अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ||१५-९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणं एव च मनः च अधिष्ठाय अयं विषयान् उपसेवते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम् |</div><div style="text-align: center; ">विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ||१५-१०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - उत्क्रामन्तं स्थितं वा भुञ्जानं वा गुणान्वितम् अपि विमूढाः न अनुपश्यन्ति, ज्ञानचक्षुषः पश्यन्ति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् |</div><div style="text-align: center; ">यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः ||१५-११||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यतन्तः योगिनः च एनं आत्मनि अवस्थितं पश्यन्ति । यतन्तः अपि अकृतात्मानः अचेतसः एनं न पश्यन्ति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् |</div><div style="text-align: center; ">यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ||१५-१२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यत् आदित्यगतं तेजः अखिलं जगत् भासयते, यत् चन्द्रमसि, यत् च अग्नौ, तत् तेजः मामकं विद्धि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा |</div><div style="text-align: center; ">पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ||१५-१३||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - अहं ओजसा गां आविश्य भूतानि च धारयामि, रसात्मकः सोमः च भूत्वा सर्वाः औषधीः पुष्णामि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः |</div><div style="text-align: center; ">प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ||१५-१४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - प्राणिनां देहं आश्रितः अहं प्राणानापानसमायुक्तः वैश्वानरः भूत्वा चतुर्विधं अन्नं पचामि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो</div><div style="text-align: center; ">मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनञ्च |</div><div style="text-align: center; ">वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो</div><div style="text-align: center; ">वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम् ||१५-१५||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - सर्वस्य च हृदि सन्निविष्टः अहं स्मृतिः ज्ञानं अपोहनं च मत्तः । सर्वैः वेदैः च अहं एव वेद्यः । वेदान्तकृत् वेदवित् च अहं एव ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च |</div><div style="text-align: center; ">क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ||१५-१६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - लोके क्षरः अक्षरः एव च इमौ द्वौ पुरुषौ । क्षरः सर्वाणि भूतानि उच्यते । अक्षरः कूटस्थः (उच्यते) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः |</div><div style="text-align: center; ">यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ||१५-१७||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - यः लोकत्रयं आविश्य अव्ययः ईश्वरः बिभर्ति (सः) परमात्मा इति उदाहृतः उत्तमः पुरुषः तु अन्यः (एव) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः |</div><div style="text-align: center; ">अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ||१५-१८||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - यस्मात् अहं क्षरं अतीतः अक्षरात् अपि च उत्तमः अतः लोके वेदे च पुरुषोत्तमः प्रथितः अस्मि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् |</div><div style="text-align: center; ">स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ||१५-१९||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - भारत, यः असम्मूढः माम् एवं पुरुषोत्तमम् जानाति मां सर्वभावेन भजति सः सर्वविद् ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ |</div><div style="text-align: center; ">एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत ||१५-२०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अनघ, इति इदं गुह्यतमं शास्त्रं मया उक्तं । भारत, एतद् बुद्ध्वा कृतकृत्यः बुद्धिमान् च स्यात् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु</div><div style="text-align: center; ">ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे</div><div style="text-align: center; ">पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ||१५||</div></span></div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-68592278307885530072010-07-08T01:13:00.000-07:002010-07-08T01:14:30.641-07:00चतुर्दशोऽध्यायः | गुणत्रयविभागयोगः |<div><br /></div><div><div style="text-align: center; ">अथ चतुर्दशोऽध्यायः | गुणत्रयविभागयोगः</div><div style="text-align: center; ">श्रीभगवानुवाच |</div><div style="text-align: center; ">परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् |</div><div style="text-align: center; ">यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ||१४-१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - श्री भगवान् उवाच, "भूयः ज्ञानानां उत्तमम् परं ज्ञानं यत् ज्ञात्वा सर्वे मुनयः इतः परां सिद्धिं गताः (तत्) प्रवक्ष्यामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः |</div><div style="text-align: center; ">सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ||१४-२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - इदं ज्ञानं उपाश्रित्य मम साधर्म्यं आगताः सर्गे अपि न उपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">मम योनिर्महद् ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् |</div><div style="text-align: center; ">सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ||१४-३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भारत, महत् ब्रम्ह मम योनिः । अहं तस्मिन् गर्भं दधामि । ततः सर्वभूतानां संभवं भवति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः |</div><div style="text-align: center; ">तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ||१४-४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कौन्तेय, सर्वयोनिषु याः मूर्तयः संभवन्ति, तासां महत् ब्रम्ह् योनिः अहं बीजप्रदः पिता ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः |</div><div style="text-align: center; ">निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ||१४-५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - महाबाहो, सत्त्वं रजः तमः इति प्रकृतिसंभवाः गुणाः अव्ययं देहिनं देहे निबध्नन्ति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् |</div><div style="text-align: center; ">सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ||१४-६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अनघ, अनामयं प्रकाशकं सत्त्वं निर्मलत्वात् सुखसङ्गेन ज्ञानसङ्गेन च बध्नाति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम् |</div><div style="text-align: center; ">तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम् ||१४-७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कौन्तेय, रजः रागात्मकं विद्धि । तृष्णासङ्गसमुद्भवं तत् देहिनम् कर्मस्ङ्गेन निबध्नाति ।</div><div>अन्वयान्तरः - कौन्तेय, तृष्णासङ्गसमुद्भवं रागात्मकं रजः देहिनम् कर्मस्ङ्गेन निबध्नाति, तत् विद्धि ।</div><div><br /></div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् |</div><div style="text-align: center; ">प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ||१४-८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भारत, तमः तु अज्ञानजं सर्वदेहिनां मोहनं प्रमादालस्यनिद्राभिः निबध्नाति, तत् विद्धि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत |</div><div style="text-align: center; ">ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ||१४-९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भारत, सत्त्वं सुखे सञ्जयति, रजः कर्मणि (सञ्जयति) तमः तु ज्ञानं आवृत्य प्रमादे सञ्जयति उत ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत |</div><div style="text-align: center; ">रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ||१४-१०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भारत, रजः तमः च अभिभूय एव सत्त्वं भवति, रजः च सत्त्वं तमः (अभिभूय भवति), तमः सत्त्वं रजः (अभिभूय भवति) ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्प्रकाश उपजायते |</div><div style="text-align: center; ">ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ||१४-११||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यदा अस्मिन् देहे सर्वद्वारेषु प्रकाशः उपजायते तदा ज्ञानं सत्त्वं विवृद्धं इति विद्यात् उत ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा |</div><div style="text-align: center; ">रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ||१४-१२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भरतर्षभ, रजस्य विवृद्धे लोभः प्रवृत्तिः आरम्भः कर्मणां अशमः स्पृहा एतानि जायन्ते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च |</div><div style="text-align: center; ">तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ||१४-१३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कुरुनन्दन, तमस्य विवृद्धे च अप्रकाशः अप्रवृत्तिः प्रमादः मोहः एतानि एव जायन्ते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् |</div><div style="text-align: center; ">तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रतिपद्यते ||१४-१४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सत्त्वे प्रवृद्धे तु यदा देहभृत् प्रलयं याति, तदा अमलान् उत्तमविदान् लोकान् प्रतिपद्यते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते |</div><div style="text-align: center; ">तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ||१४-१५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - रजसि (प्रवृद्धे तु) प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते । तथा तमसि (प्रवृद्धे) प्रलीनः मूढयोनिषु जायते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम् |</div><div style="text-align: center; ">रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ||१४-१६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सुकृतस्य कर्मणः फलं सात्विकं निर्मलं आहुः, रजसः फलं तु दुःखं, तमसः फलं अज्ञानम् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च |</div><div style="text-align: center; ">प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ||१४-१७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सत्त्वात् ज्ञानं सञ्जायते रजसः च लोभः एव (सञ्जायते) तमसः प्रमादमोहौ भवतः अज्ञानं च एव (सञ्जायते) ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः |</div><div style="text-align: center; ">जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ||१४-१८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सत्त्वस्थाः ऊर्ध्वं गच्छन्ति, राजसाः मध्ये तिष्ठन्ति, जघन्यगुणवित्तिस्थाः तामसाः अधः गच्छन्ति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति |</div><div style="text-align: center; ">गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ||१४-१९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यदा द्रष्टा गुणेभ्यः कर्तारं अन्यं न अनुपश्यति, मद्भावं च गुणेभ्यः परं वेत्ति, सः अधिगच्छति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान् |</div><div style="text-align: center; ">जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते ||१४-२०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - देहसमुद्भवान् एतान् त्रीन् गुणान् अतीत्य देही जन्ममृत्युजरादुःखैः विमुक्तः अमृतं अश्नुते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अर्जुन उवाच |</div><div style="text-align: center; ">कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो |</div><div style="text-align: center; ">किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते ||१४-२१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अर्जुनः उवाच, "प्रभो, कैः लिङ्गैः एतान् त्रीन् गुणान् अतीतः भवति ? कथं किं आचारः च एतान् त्रीन् गुणान् अतिवर्तते ?</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">श्रीभगवानुवाच |</div><div style="text-align: center; ">प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव |</div><div style="text-align: center; ">न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति ||१४-२२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - श्रीभगवान् उवाच, "पाण्डव, प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहं च एव सम्प्रवृत्तानि न द्वेष्टि निवृत्तानि न काङ्क्षति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते |</div><div style="text-align: center; ">गुणा वर्तन्त इत्येवं योऽवतिष्ठति नेङ्गते ||१४-२३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यः उदासीनवदासीनः गुणैः न विचाल्यते, गुणाः वर्तन्ते इति एवं यः अवतिष्ठति न इङ्गते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः |</div><div style="text-align: center; ">तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ||१४-२४||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः |</div><div style="text-align: center; ">सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ||१४-२५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - (यः) समदुःखसुखः, स्वस्थः, समलोष्टाश्मकाञ्चनः, तुल्यप्रियाप्रियः, धीरः, तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः, मानापमानयोः तुल्यः, मित्रारिपक्षयोः तुल्यः, सर्वारम्भपरित्यागी, सः गुणातीतः उच्यते ।</div><div><br /></div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते |</div><div style="text-align: center; ">स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते ||१४-२६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यः च मां अव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते, सः एतान् गुणान् समतीत्य ब्रह्मभूयाय कल्पते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च |</div><div style="text-align: center; ">शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ||१४-२७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - हि अहं ब्रह्मणः, अव्ययस्य अमृतस्य च, शाश्वतस्य धर्मस्य च एकान्तिकस्य सुखस्य च प्रतिष्ठा ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु</div><div style="text-align: center; ">ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे</div><div style="text-align: center; ">गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ||१४||</div></div><div><br /></div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-26886073226729170742010-07-08T01:12:00.000-07:002010-07-08T01:13:15.910-07:00त्रयोदशोऽध्यायः | क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगः |<div style="text-align: center; ">ॐ श्रीपरमात्मने नमः ।</div><div style="text-align: center; ">अथ त्रयोदशोऽध्यायः | क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगः</div><div style="text-align: center; ">अर्जुन उवाच |</div><div style="text-align: center; ">प्रकृतिं पुरुषं चैव क्षेत्रं क्षेत्रज्ञमेव च |</div><div style="text-align: center; ">एतद्वेदितुमिच्छामि ज्ञानं ज्ञेयं च केशव ||१३-१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अर्जुनः उवाच "केशव, प्रकृतिं पुरुषं एव क्षेत्रं क्षेत्रज्ञं एव च ज्ञानं ज्ञेयं च एतत् वेदितुं इच्छामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">श्रीभगवानुवाच |</div><div style="text-align: center; ">इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते |</div><div style="text-align: center; ">एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ||१३-२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कौन्तेय, इदं शरीरं क्षेत्रं इति अभिधीयते । यः एतत् वेत्ति तं तद्विदः क्षेत्रज्ञः इति प्राहुः ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत |</div><div style="text-align: center; ">क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ||१३-३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भारत, मां च सर्वक्षेत्रेषु अपि क्षेत्रज्ञं विद्धि । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः यत् ज्ञानं तत् ज्ञानं (इति) मम मतम् ।</div><div>अन्वयान्तरेण --> क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः यत् ज्ञानं तत् मम ज्ञानं मतम् ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत् |</div><div style="text-align: center; ">स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृणु ||१३-४||</div><div style="text-align: center; ">ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक् |</div><div style="text-align: center; ">ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः ||१३-५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - तत् क्षेत्रं यत् च यादृक् च यद्विकारि, यतः च यत्प्रभावः च, सः च यः, यत् (सर्वं) ऋषिभिः विविधैः छन्दोभिः हेतुमद्भिः विनिश्चितैः ब्रम्हसूत्रपदैः च बहुधा पृथक् गीतं तत् समासेन मे श्रुणु ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">महाभूतान्यहंकारो बुद्धिरव्यक्तमेव च |</div><div style="text-align: center; ">इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ||१३-६||</div><div style="text-align: center; ">इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं संघातश्चेतना धृतिः |</div><div style="text-align: center; ">एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् ||१३-७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - (पंच) महाभूतानि (५), अहंकारः बुद्धिः अव्यक्तं एव (३), दश इन्द्रियाणि (१०), एकं (मनः) (१), पञ्च इन्द्रियगोचराः (५), इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं संघातः चेतना धृतिः (७) एतत् सविकारं (कुलसंख्या - ३१) समासेन क्षेत्रं उदाहृतम् ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् |</div><div style="text-align: center; ">आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः ||१३-८||</div><div style="text-align: center; ">इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहंकार एव च |</div><div style="text-align: center; ">जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम् ||१३-९||</div><div style="text-align: center; ">असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु |</div><div style="text-align: center; ">नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ||१३-१०||</div><div style="text-align: center; ">मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी |</div><div style="text-align: center; ">विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ||१३-११||</div><div style="text-align: center; ">अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् |</div><div style="text-align: center; ">एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ||१३-१२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - (१) अमानित्वं (२) अदंभित्वं (३) अहिंसा (४) क्षान्तिः (५) आर्जवं (६) आचार्योपासनं (७) शौचं (८) स्थैर्यं (९) आत्मविनिग्रहः (१०) इन्द्रियार्थेषु वैराग्यं (११) अनहंकारः एव (१२) जन्म-मृत्यु-जरा-व्याधि-दुःख-दोष-अनुदर्शनं (१३) पुत्र-दार-गृह-आदिषु असक्तिः अनभिष्वङ्गः (१४) ष्ट-अनिष्ट-उपपत्तिषु नित्यं समचित्तत्वं (१५) मयि अनन्ययोगेन अव्यभिचारिणी च भक्तिः (१६) विविक्त-देश-सेवित्वं (१७) जनसंसदि अरतिः (१८) अध्यात्म-ज्ञान-नित्यत्वं (१९) तत्त्वज्ञानार्थ-दर्शनं एतत् (सर्वं) ज्ञानं यत् अतः अन्यथा (तत्) अज्ञानं इति प्रोक्तम् ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते |</div><div style="text-align: center; ">अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ||१३-१३||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - यत् ज्ञेयं यत् ज्ञात्वा अमृतं अश्नुते, तत् प्रविक्ष्यामि । तत् अनादिमत्, परं, ब्रह्म, न सत्, न असत् उच्यते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् |</div><div style="text-align: center; ">सर्वतः श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ||१३-१४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - तत् सर्वतः पाणि-पादम्, सर्वतः अक्षि-शिरो-मुखम्, सर्वतः श्रुतिम्, लोके सर्वम् आवृत्य तिष्ठति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् |</div><div style="text-align: center; ">असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ||१३-१५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सर्व-इन्द्रिय-गुण-आभासम् सर्व-इन्द्रिय-विवर्जितम् (१) असक्तं सर्वभृत् च एव (२) निर्गुणं गुणभोक्तृ च (३)</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च |</div><div style="text-align: center; ">सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् ||१३-१६||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - भूतानां बहिः अन्तः च (४) चरं अचरं एव च (५) तत् सूक्ष्मत्वात् अविज्ञेयम् (६) तत् दूरस्थं च अन्तिके च (७)</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् |</div><div style="text-align: center; ">भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ||१३-१७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भूतेषु विभक्तं इव स्थितं च अविभक्तम् च (८) तत् भूतभर्तृ च ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च (९) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते |</div><div style="text-align: center; ">ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम् ||१३-१८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - तत् तमसः परं, ज्योतिषां अपि ज्योतिः, सर्वस्य हृदि विष्ठितं ज्ञानगम्यं ज्ञानं ज्ञेयं उच्यते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः |</div><div style="text-align: center; ">मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ||१३-१९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं च समासतः उक्तम् । एतत् विज्ञाय मद्भक्तः मद्भावाय उपपद्यते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि |</div><div style="text-align: center; ">विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् ||१३-२०||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - प्रकृतिं पुरुषं च एव उभौ अपि अनादी विद्धि । विकारान् च गुणान् च प्रकृतिसम्भवान् विद्धि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते |</div><div style="text-align: center; ">पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ||१३-२१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - प्रकृतिः कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः उच्यते । पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुः उच्यते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् |</div><div style="text-align: center; ">कारणं गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु ||१३-२२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - हि पुरुषः प्रकृतिस्थः प्रकृतिजान् गुणान् भुङ्क्ते । अस्य गुणसङ्गः सत्-असत्-योनि-जन्मसु कारणम् ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः |</div><div style="text-align: center; ">परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः ||१३-२३||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - अस्मिन् देहे उपद्रष्टा अनुमन्ता भर्ता भोक्ता च महेश्वरः, परः पुरुषः परमात्मा इति अपि च उक्तः ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह |</div><div style="text-align: center; ">सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ||१३-२४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यः एवं पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह वेत्ति, सः सर्वथा वर्तमानः अपि भूयः न अभिजायते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना |</div><div style="text-align: center; ">अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ||१३-२५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - केचित् ध्यानेन, अन्ये साङ्ख्येन योगेन, अपरे च कर्मयोगेन आत्मना आत्मानं आत्मनि पश्यन्ति ।</div><div style="text-align: center; "></div><div style="text-align: center; ">अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते |</div><div style="text-align: center; ">तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः ||१३-२६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अन्ये तु एवं अजानन्तः अन्येभ्यः श्रुत्वा उपासते । ते अपि श्रुतिपरायणाः मृत्युं अतितरन्ति एव ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यावत्सञ्जायते किञ्चित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम् |</div><div style="text-align: center; ">क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ ||१३-२७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भरतर्षभ, यावत् किञ्चित् स्थावाजङ्गमम् सत्त्वं सञ्जायते तत् क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात् विद्धि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् |</div><div style="text-align: center; ">विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ||१३-२८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यः परमेश्वरं सर्वेषु भूतेषु समं तिष्ठन्तं विनश्यत्सु अविनश्यन्तं पश्यति सः पश्यति ।</div><div style="text-align: center; "></div><div style="text-align: center; ">समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् |</div><div style="text-align: center; ">न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् ||१३-२९||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वयः - हि सर्वत्र समवस्थितं ईश्वरं समं पश्यन् आत्मना आत्मानं न हिनस्ति । ततः परां गतिं याति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः |</div><div style="text-align: center; ">यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ||१३-३०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कर्माणि च सर्वशः प्रकृत्या एव क्रियमाणानि । तथा यः आत्मानं अकर्तारं पश्यति सः पश्यति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति |</div><div style="text-align: center; ">तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा ||१३-३१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यदा भूतपृथग्भावं एकस्थं, ततः एव च विस्तारं अनुपश्यति तदा ब्रह्म संपद्यते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः |</div><div style="text-align: center; ">शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ||१३-३२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - कौन्तेय, अयं अव्ययः परमात्मा अनादित्वात् निर्गुणत्वात् शरीरस्थः अपि न करोति न लिप्यते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते |</div><div style="text-align: center; ">सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते ||१३-३३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यथा आकाशं सर्वगतं सौक्ष्म्यात् न उपलिप्यते, तथा देहे सर्वत्र अवस्थितः आत्मा न उपलिप्यते ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः |</div><div style="text-align: center; ">क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ||१३-३४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भारत, यथा एकः रविः इमं कृत्स्नं लोकं प्रकाशयति, तथा क्षेत्री कृत्स्नं क्षेत्रं प्रकाशयति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा |</div><div style="text-align: center; ">भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम् ||१३-३५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - एवं ये ज्ञानचक्षुषा क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः अन्तरं भूतप्रकृतिमोक्षं च विदुः ते परं यान्ति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु</div><div style="text-align: center; ">ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे</div><div style="text-align: center; ">क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः ||१३||</div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-56693827101547797812010-07-08T01:11:00.001-07:002010-07-08T01:11:58.022-07:00द्वादशोऽध्यायः | भक्तियोगः |<span class="Apple-style-span" style="font-family: Verdana; font-size: 13px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अथ द्वादशोऽध्यायः | भक्तियोगः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><table id="s.1r" width="100%" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" class="" bordercolor="#000000" style="font-size: 1em; line-height: inherit; border-collapse: collapse; "><tbody><tr style="text-align: left; "><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अर्जुन उवाच |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">एवं सततयुक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ||१||</div></div></td><td>अर्जुनः उवाच - ये भक्ताः एवं सततयुक्ताः त्वां पर्युपासते, ये च अक्षरं अव्यक्तं अपि (पर्युपासते) तेषां के योगवित्तमाः ?</td></tr><tr style="text-align: left; "><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">श्रीभगवानुवाच |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">श्रद्धया परयोपेताः ते मे युक्ततमा मताः ||२||</div></div></td><td>ये मनः मयि आवेश्य नित्ययुक्ताः परया श्रद्धया उपेताः मां उपासते, ते मे युक्ततमा मताः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सर्वत्रगमचिन्त्यञ्च कूटस्थमचलं ध्रुवम् ||३||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः ||४||</div></td><td>ये तु इन्द्रियग्रामं संनियम्य सर्वत्र समबुद्धयः सर्वभूतहिते रताः अक्षरं अनिर्देश्यं अव्यक्तं सर्वत्रगं अचिन्त्यं कूटस्थं अचलं ध्रुवं च पर्युपासते, ते मां एव प्राप्नुवन्ति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते ||५||</div></td><td>तेषां अव्यक्तासक्तचेतसां क्लेशः अधिकतरः, हि देहवद्भिः अव्यक्ता गतिः दुःखं अवाप्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ||६||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">भवामि नचिरात्पार्थ मय्यावेशितचेतसाम् ||७||</div></td><td>पार्थ, ये तु मत्पराः सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य अनन्येन एव योगेन मां ध्यायन्तः उपासते, अहं तेषां मयि आवेशितचेतसां मृत्युसंसारसागरात् नचिरात् समुद्धर्ता भवामि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">मय्येव मन आधत्स्व मयि बुद्धिं निवेशय |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">निवसिष्यसि मय्येव अत ऊर्ध्वं न संशयः ||८||</div></td><td>मयि एव मनः आधत्स्व, बुद्धिं मयि निवेशय, अतः मयि एव निवसिष्यसि (अत्र) न संशयः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाप्तुं धनञ्जय ||९||</div></td><td>अथ चित्तं मयि स्थिरं समाधातुं न शक्नोषि, ततः, धनञ्जय, मां अभ्यासयोगेन आप्तुं इच्छ |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि मत्कर्मपरमो भव |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन्सिद्धिमवाप्स्यसि ||१०||</div></td><td>अभ्यासे अपि असमर्थः असि, मत्कर्मपरमः भव । मदर्थं कर्माणि कुर्वन् अपि सिद्धिं अवाप्स्यसि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमाश्रितः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु यतात्मवान् ||११||</div></td><td>अथ एतत् अपि कर्तुं अशक्तः असि, ततः यतात्मवान् मद्योगं आश्रितः सर्वकर्मफलत्यागं कुरु |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरनन्तरम् ||१२||</div></td><td>हि अभ्यासात् ज्ञानं श्रेयः । ज्ञानात् ध्यानं विशिष्यते । ध्यानात् कर्मफलत्यागः (विशिष्यते) । त्यागात् अनन्तरं शान्तिः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">निर्ममो निरहङ्कारः समदुःखसुखः क्षमी ||१३||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सन्तुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्तः स मे प्रियः ||१४||</div></td><td>यः अद्वेष्टा, सर्वभूतानां मैत्रः च करुणः एव, निर्ममः, निरहङ्कारः, समदुःखसुखः, क्षमी, सततं सन्तुष्टः योगी यतात्मा दृढनिश्चयः मयि अर्पितमनोबुद्धिः, सः मद्भक्तः मे प्रियः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः ||१५||</div></td><td>यस्मात् लोकः न उद्विजते यः च लोकात् न उद्विजते, यः च हर्षामर्षभयोद्वेगैः मुक्तः ्, सः मे प्रियः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतव्यथः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सर्वारम्भपरित्यागी यो मद्भक्तः स मे प्रियः ||१६||</div></td><td>यः अनपेक्षः शुचिः दक्षः उदासीनः गतव्यथः सर्वारम्भपरित्यागी सः मद्भक्तः मे प्रियः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: center; ">यो न हृष्यति न द्वेष्टि न शोचति न काङ्क्षति |<br />शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान्यः स मे प्रियः ||१७||</td><td style="text-align: left; ">यः न हृष्यति न द्वेष्टि न शोचति न काङ्क्षति सः शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान्यः मे प्रियः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: center; ">समः शत्रौ च मित्रे च तथा मानापमानयोः |<br />शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः ||१८||<br />तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी सन्तुष्टो येन केनचित् |<br />अनिकेतः स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे प्रियो नरः ||१९||</td><td style="text-align: left; ">(यः) शत्रौ च मित्रे च समः तथा मानापमानयोः (समः) शीतोष्णसुखदुःखेषु समः (यः) सङ्गविवर्जितः तुल्यनिन्दास्तुतिः मौनी, येन केनचित् सन्तुष्टः अनिकेतः स्थिरमतिः (सः) भक्तिमान् नरः मे प्रियः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td style="text-align: center; ">ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते |<br />श्रद्दधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः ||२०||</td><td style="text-align: left; ">ये तु इदं धर्म्यामृतं यथा उक्तं पर्युपासते, ते श्रद्दधानाः मत्परमाः भक्ताः मे अतीव प्रियाः |</td></tr></tbody></table></div><br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">भक्तियोगो नाम द्वादशोऽध्यायः ||</div></div></span>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-6993535994356512752010-07-08T01:09:00.000-07:002010-07-08T01:10:22.619-07:00एकादशोऽध्यायः । विश्वरूपदर्शनयोगः ।<div style="text-align: center; ">अथैकादशोऽध्यायः | विश्वरूपदर्शनयोगः</div><div style="text-align: center; "> अर्जुन उवाच |</div><div style="text-align: center; ">मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसंज्ञितम् |</div><div style="text-align: center; ">यत्त्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ||११-१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अर्जुनः उवाच, "मदनुग्रहाय यत् अध्यात्मसंज्ञितं परमं गुह्यं वचः त्वया उक्तं, तेन अयं मम मोहः विगतः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया |</div><div style="text-align: center; ">त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम् ||११-२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - हे कमलपत्राक्ष, मया त्वत्तः भूतानां भवाप्ययौ श्रुतौ हि, अपि च अव्ययं माहात्म्यं विस्तरशः (श्रुतम्) ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वर |</div><div style="text-align: center; ">द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ||११-३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - परमेश्वर, एवं एतत् त्वं यथा आत्मानं आत्थ, पुरुषोत्तम, ते ऐश्वरं रूपं द्रष्टुं इच्छामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो |</div><div style="text-align: center; ">योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानमव्ययम् ||११-४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - प्रभो, यदि तत् मया द्रष्टुं शक्यं इति मन्यसे, ततः, योगेश्वर, त्वं मे आत्मानं अव्ययं दर्शय ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; "> श्रीभगवानुवाच |</div><div style="text-align: center; ">पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः |</div><div style="text-align: center; ">नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ||११-५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - श्रीभगवान् उवाच, "पार्थ, मे शतशः अथ सहस्रशः नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च रूपाणि पश्य ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">पश्यादित्यान्वसून्रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा |</div><div style="text-align: center; ">बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ||११-६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - भारत, आदित्यान्, वसून्, रुद्रान्, अश्विनौ तथा मरुतः पश्य । बहूनि अदृष्टपूर्वाणि आश्चर्याणि पश्य ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम् |</div><div style="text-align: center; ">मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद् द्रष्टुमिच्छसि ||११-७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - गुडाकेश, अद्य सचराचरं कृत्स्नं जगत्, यत् च अन्यत् द्रष्टुं इच्छसि, इह मम देहे एकस्थं पश्य ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा |</div><div style="text-align: center; ">दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम् ||११-८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अनेन स्वचक्षुषा तु मां द्रष्टुं न शक्यसे एव । ते दिव्यं चक्षुः ददामि । मे ऐश्वरं योगं पश्य ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; "> सञ्जय उवाच |</div><div style="text-align: center; ">एवमुक्त्वा ततो राजन्महायोगेश्वरो हरिः |</div><div style="text-align: center; ">दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् ||११-९||</div><div style="text-align: center; ">अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम् |</div><div style="text-align: center; ">अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् ||११-१०||</div><div style="text-align: center; ">दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम् |</div><div style="text-align: center; ">सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम् ||११-११||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - सञ्जयः उवाच, "ततः राजन्, महायोगेश्वरः हरिः एवं उक्त्वा पार्थाय ऐश्वरं, अनेकवक्त्रनयनं, अनेकाद्भुतदर्शनं, अनेकदिव्याभरणं, दिव्यानेकोद्यतायुधं, दिव्यमाल्याम्बरधरं, दिव्यगन्धानुलेपनं, सर्वाश्चर्यमयं, विश्वतोमुखं, अनन्तं, देवं, परमं रूपं दर्शयामास । </div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता |</div><div style="text-align: center; ">यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ||११-१२||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - यदि सूर्यसहस्रस्य युगपदुत्थिता सदृशी भाः दिवि भवेत्, सा तस्य महात्मनः आभासः (एव) स्यात् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">तत्रैकस्थं जगत्कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा |</div><div style="text-align: center; ">अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा ||११-१३||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - तदा पाण्डवः अनेकधा प्रविभक्तं कृत्स्नं जगत् तत्र देवदेवस्य शरीरे एकस्थं अपश्यत् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनञ्जयः |</div><div style="text-align: center; ">प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत ||११-१४||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - ततः सः विस्मयाविष्टः हृष्टरोमाः धनञ्जयः कृताञ्जलिः देवं शिरसा प्रणम्य अभाषत ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; "> अर्जुन उवाच |</div><div style="text-align: center; ">पश्यामि देवांस्तव देव देहे । सर्वांस्तथा भूतविशेषसङ्घान् |</div><div style="text-align: center; ">ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थमृषींश्च सर्वानुरगांश्च दिव्यान् ||११-१५||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अर्जुनः उवाच, "देव, तव देहे देवान् तथा सर्वान् भूतविशेषसङ्घान् कमलासनस्थं ब्रम्हाणं ईशं च सर्वानुरगान् दिव्यान् ऋषीन् च पश्यामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं । पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम् |</div><div style="text-align: center; ">नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं । पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप ||११-१६||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - हे विश्वरूप, विश्वेश्वर, अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं त्वां सर्वतः अनन्तरूपं पश्यामि । पुनः तव न आदिं न मध्यं न अन्तं पश्यामि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च । तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम् |</div><div style="text-align: center; ">पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ताद् । दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम् ||११-१७||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - त्वां किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च सर्वतः दीप्तिमन्तं तेजोराशिं समन्तात् दुर्निरीक्ष्यं अप्रमेयं दीप्तानलार्कद्युतिदीप्तानलार्कद्युतिं पश्यामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं । त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् |</div><div style="text-align: center; ">त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता । सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ||११-१८||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - वेदितव्यं परमं अक्षरं त्वं (असि) । त्वं अस्य विश्वस्य परं निधानं (असि) । त्वं शाश्वतधर्मगोप्ता अव्ययः (असि) । त्वं सनातनः पुरुषः (इति) मे मतः।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्य- । मनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम् |</div><div style="text-align: center; ">पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं । स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् ||११-१९||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अहं त्वां अनादिमध्यान्तं अनन्तवीर्यं अनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रं दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा इदं विश्वं तपन्तं पश्यामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि । व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः |</div><div style="text-align: center; ">दृष्ट्वाद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं । लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् ||११-२०||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - द्यावापृथिव्योः इदं अन्तरं सर्वाः दिशः च त्वया एकेन व्याप्तं तव इदं अद्भुतं उग्रं रूपं दृष्ट्वा, महात्मन्, लोकत्रयं प्रव्यथितं हि (अस्ति) ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अमी हि त्वां सुरसङ्घा विशन्ति । केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति |</div><div style="text-align: center; ">स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः । स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः ||११-२१||</div><div><br /></div><div>अन्वयः - अमी सुरसङ्घाः त्वां हि विशन्ति, केचित् भीताः प्राञ्जलयोः गृणन्ति । महर्षिसिद्धसङ्घाः ’स्वस्ति’ इति उक्त्वा त्वां पुष्कलाभिः स्तुतिभिः स्तुवन्ति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या</div><div style="text-align: center; "> विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च |</div><div style="text-align: center; ">गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा</div><div style="text-align: center; "> वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ||११-२२||</div><div><br /></div><div>अन्वय - रुद्रादित्याः वसवः, ये च विश्वे साध्याः, अश्विनौ, मरुतः च उष्मपाः च गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घाः त्वां वीक्षन्ते, सर्वे च विस्मिताः एव ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं</div><div style="text-align: center; "> महाबाहो बहुबाहूरुपादम् |</div><div style="text-align: center; ">बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं</div><div style="text-align: center; "> दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाहम् ||११-२३||</div><div><br /></div><div>अन्वय - महाबाहो, बहुवक्त्रनेत्रं बहुबाहूरुपादम् बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं ते महत् रूपं दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथिताः तथा अहम् (अपि) ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं</div><div style="text-align: center; "> व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् |</div><div style="text-align: center; ">दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा</div><div style="text-align: center; "> धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ||११-२४||</div><div><br /></div><div>अन्वय - विष्णो, त्वां नभःस्पृशं दीप्तं अनेकवर्णं व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् दृष्ट्वा हि प्रव्यतितान्तरात्मा (अहं) न धृतिं शमं च विन्दामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि</div><div style="text-align: center; "> दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि |</div><div style="text-align: center; ">दिशो न जाने न लभे च शर्म</div><div style="text-align: center; "> प्रसीद देवेश जगन्निवास ||११-२५||</div><div><br /></div><div>अन्वय - ते दंष्ट्राकरालानि कालानलसन्निभानि च मुखानि दृष्ट्वा एव (अहं) न दिशः जाने न च शर्म लभे । देवेश, जगन्निवास, प्रसीद ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः</div><div style="text-align: center; "> सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः |</div><div style="text-align: center; ">भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथासौ</div><div style="text-align: center; "> सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः ||११-२६||</div><div style="text-align: center; ">वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति</div><div style="text-align: center; "> दंष्ट्राकरालानि भयानकानि |</div><div style="text-align: center; ">केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु</div><div style="text-align: center; "> सन्दृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ||११-२७||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अमी धृतराष्ट्रस्य पुत्राः, सर्वे अवनिपालसङ्घैः सह एव, भीष्मः द्रोणः तथा असौ सूतपुत्रः, अस्मदीयैः योधमुख्यैः सह अपि ते दंष्ट्राकरालानि भयानकानि वक्त्राणि त्वरमाणाः विशन्ति । उत्तमाङ्गैः दशनान्तरेषु चूर्णितैः केचित् विलग्नाः सन्दृश्यन्ते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः</div><div style="text-align: center; "> समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति |</div><div style="text-align: center; ">तथा तवामी नरलोकवीरा</div><div style="text-align: center; "> विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति ||११-२८||</div><div><br /></div><div>अन्वय - यथा नदीनां बहवः अम्बुवेगाः समुद्रं अभिमुखाः एव द्रवन्ति, तथा अमी नरलोकवीराः तव वक्त्राणि विशन्ति, अभिविज्वलन्ति च ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा</div><div style="text-align: center; "> विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः |</div><div style="text-align: center; ">तथैव नाशाय विशन्ति लोकास्-</div><div style="text-align: center; "> तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ||११-२९||</div><div><br /></div><div>अन्वय - यथा समृद्धवेगाः पतङ्गाः प्रदीप्तं ज्वलनं नाशाय विशन्ति, तथा लोकाः अपि तव वक्त्राणि समृद्धवेगाः नाशाय एव विशन्ति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ताल्-</div><div style="text-align: center; "> लोकान्समग्रान्वदनैर्ज्वलद्भिः |</div><div style="text-align: center; ">तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं</div><div style="text-align: center; "> भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ||११-३०||</div><div><br /></div><div>अन्वय - समन्तात् ग्रसमानः (त्वं) समग्रान् लोकान् ज्वलद्भिः वदनैः लेलिह्यसे । भोः विष्णो, समग्रं जगत् तेजोभिः आपूर्य तव उग्राः भासः प्रतपन्ति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो</div><div style="text-align: center; "> नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद |</div><div style="text-align: center; ">विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं</div><div style="text-align: center; "> न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् ||११-३१||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वय - "उग्ररूपः भवान् कः" मे आख्याहि । देववर, ते नमः अस्तु, प्रसीद । भवन्तं आद्यं विज्ञातुं इच्छामि । तव प्रवृत्तिं न हि प्रजानामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; "> श्रीभगवानुवाच |</div><div style="text-align: center; ">कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो</div><div style="text-align: center; "> लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः |</div><div style="text-align: center; ">ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे</div><div style="text-align: center; "> येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ||११-३२||</div><div><br /></div><div>अन्वय - श्रीभगवान् उवाच - लोकक्षयकृत्प्रवृद्धः लोकान् समाहर्तुं इह प्रवृत्तः कालः अस्मि । ये सर्वे योधाः प्रत्यनीकेषु अवस्थिताः (ते) त्वां ऋते अपि न भविष्यन्ति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व</div><div style="text-align: center; "> जित्वा शत्रून् भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम् |</div><div style="text-align: center; ">मयैवैते निहताः पूर्वमेव</div><div style="text-align: center; "> निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् ||११-३३||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वय - तस्मात् त्वं उत्तिष्ठ, यशः लभस्व, शत्रून् जित्वा समृद्धं राज्यं भुङ्क्ष्व । एते मया एव पूर्वं एव निहताः । सव्यसाचिन् (त्वं) निमित्तमात्रं भव ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च</div><div style="text-align: center; "> कर्णं तथान्यानपि योधवीरान् |</div><div style="text-align: center; ">मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा</div><div style="text-align: center; "> युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान् ||११-३४||</div><div><br /></div><div>अन्वय - द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च कर्णं तथा अन्यान् अपि मया हतान् योधवीरान् त्वं जहि, मा व्यथिष्ठाः, रणे सपत्नान् युद्ध्यस्व जेता असि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; "> सञ्जय उवाच |</div><div style="text-align: center; ">एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य</div><div style="text-align: center; "> कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी |</div><div style="text-align: center; ">नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं</div><div style="text-align: center; "> सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ||११-३५||</div><div><br /></div><div>अन्वय - सञ्जयः उवाच - केशवस्य एतत् वचनं श्रुत्वा वेपमानः किरीटी कृताञ्जलिः एव कृष्णं भूयः नमः कृत्वा प्रणम्य भीतभीतः सगद्गदं आह ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; "> अर्जुन उवाच |</div><div style="text-align: center; ">स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या</div><div style="text-align: center; "> जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च |</div><div style="text-align: center; ">रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति</div><div style="text-align: center; "> सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः ||११-३६||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अर्जुनः उवाच - हृषीकेश, तव प्रकीर्त्या जगत् प्रहृष्यति स्थाने अनुरज्यते च । रक्षांसि भीतानि, दिशः द्रवन्ति, सर्वे सिद्धसङ्घाः नमस्यन्ति च ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन्</div><div style="text-align: center; "> गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे |</div><div style="text-align: center; ">अनन्त देवेश जगन्निवास</div><div style="text-align: center; "> त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत् ||११-३७||</div><div><br /></div><div>अन्वय - महात्मन्, ब्रह्मणः अपि आदिकर्त्रे, गरीयसे च कस्मात् ते न नमेरन् ? अनन्त, देवेश, जगन्निवास, यत् सदसत्तत्परं अक्षरं (तत्) त्वं (असि) ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">त्वमादिदेवः पुरुषः पुराणस्-</div><div style="text-align: center; "> त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् |</div><div style="text-align: center; ">वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम</div><div style="text-align: center; "> त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ||११-३८||</div><div><br /></div><div>अन्वय - त्वं आदिदेवः, पुराणः पुरुषः । त्वं अस्य विश्वस्य परं निधानम् । वेद्यं च परं धाम च वेत्ता असि । अनन्तरूप, विश्वं त्वया ततं (अस्ति) ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः</div><div style="text-align: center; "> प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च |</div><div style="text-align: center; ">नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः</div><div style="text-align: center; "> पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ||११-३९||</div><div><br /></div><div>अन्वय - त्वं वायुः, अग्निः, वरुणः, शशाङ्कः, प्रजापतिः, प्रपितामहः च (असि) । वः ते सहस्रकृत् नमः नमः अस्तु । पुनः च भूयः अपि ते नमः नमः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते</div><div style="text-align: center; "> नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व |</div><div style="text-align: center; ">अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं</div><div style="text-align: center; "> सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ||११-४०||</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div>अन्वय - ते पुरस्तात् अथ पृष्ठतः नमः । ते सर्वतः एव सर्व नमः अस्तु । त्वं अनन्तवीर्यामितविक्रमः । (त्वं) सर्वं समाप्नोषि । ततः सर्वः असि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं</div><div style="text-align: center; "> हे कृष्ण हे यादव हे सखेति |</div><div style="text-align: center; ">अजानता महिमानं तवेदं</div><div style="text-align: center; "> मया प्रमादात्प्रणयेन वापि ||११-४१||</div><div><br /></div><div>अन्वय - ’हे कृष्ण, हे यादव, हे सखा’ इति यत् मया प्रसभं उक्तं (तत्) तव इदं महिमानं अजानता, प्रमादात् वा सखा इति मत्वा प्रणयेन अपि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि</div><div style="text-align: center; "> विहारशय्यासनभोजनेषु |</div><div style="text-align: center; ">एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं</div><div style="text-align: center; "> तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम् ||११-४२||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अच्युत, यत् च विहारशय्यासनभोजनेषु अवहासार्थं असत्कृतः अपि असि, तत् एकः अथवा तत् समक्षं क्षामये । अहं त्वां अप्रमेयम् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">पितासि लोकस्य चराचरस्य</div><div style="text-align: center; "> त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान् |</div><div style="text-align: center; ">न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो</div><div style="text-align: center; "> लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव ||११-४३||</div><div><br /></div><div>अन्वय - त्वं अस्य चराचरस्य लोकस्य पूज्यः गुरुः च गरीयान् पिता असि । हे अप्रतिमप्रभाव, लोकत्रये अपि त्वत्समः न अस्ति, अन्यः अधिकः कुतः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायं</div><div style="text-align: center; "> प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम् |</div><div style="text-align: center; ">पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः</div><div style="text-align: center; "> प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम् ||११-४४||</div><div><br /></div><div>अन्वय - तस्मात् प्रणम्य, कायं प्रणिधाय अहं त्वां ईड्यं ईशं प्रसादये । देव, पुत्रस्य पिता इव, सख्युः सखा इव, प्रियाय प्रियः सोढुं अर्हसि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा</div><div style="text-align: center; "> भयेन च प्रव्यथितं मनो मे |</div><div style="text-align: center; ">तदेव मे दर्शय देव रूपं</div><div style="text-align: center; "> प्रसीद देवेश जगन्निवास ||११-४५||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अदृष्टपूर्वं दृष्ट्वा हृषितः अस्मि, भयेन च मे मनः प्रव्यथितम् । देव, देवेश, जगन्निवास, प्रसीद, मे तत् एव रूपं दर्शय ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">किरीटिनं गदिनं चक्रहस्तं</div><div style="text-align: center; "> इच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव |</div><div style="text-align: center; ">तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन</div><div style="text-align: center; "> सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ||११-४६||</div><div><br /></div><div>अन्वय - सहस्रबाहो, विस्वमूर्ते, तेन एव चतुर्भुजेन रूपेण भव । त्वां अहं तथा एव किरीटिनं गदिनं चक्रहस्तं द्रष्टुं इच्छामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; "> श्रीभगवानुवाच |</div><div style="text-align: center; ">मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं</div><div style="text-align: center; "> रूपं परं दर्शितमात्मयोगात् |</div><div style="text-align: center; ">तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं</div><div style="text-align: center; "> यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् ||११-४७||</div><div><br /></div><div>अन्वय - श्रीभगवान् उवाच - अर्जुन, मया तव प्रसन्नेन इदं मे तेजोमयं विश्वं अनन्तं आद्यं परं (तत्) रूपं आत्मयोगात् दर्शितम्, यत् त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानैर्-</div><div style="text-align: center; "> न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः |</div><div style="text-align: center; ">एवंरूपः शक्य अहं नृलोके</div><div style="text-align: center; "> द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ||११-४८||</div><div><br /></div><div>अन्वय - कुरुप्रवीर, नृलोके त्वदन्येन अहं एवंरूपः द्रष्टुं न शक्यः वेदयज्ञाध्ययनैः, न दानैः, न च क्रियाभिः, न उग्रैः तपोभिः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">मा ते व्यथा मा च विमूढभावो</div><div style="text-align: center; "> दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम् |</div><div style="text-align: center; ">व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं</div><div style="text-align: center; "> तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ||११-४९||</div><div><br /></div><div>अन्वय - मम इदं ईदृक् घोरं रूपं दृष्ट्वा ते व्यथा मा विमूढभावः च मा । व्यपेतभीः प्रीतमनाः त्वं पुनः इदं तत् एव रूपं प्रपश्य ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; "> सञ्जय उवाच |</div><div style="text-align: center; ">इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा</div><div style="text-align: center; "> स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः |</div><div style="text-align: center; ">आश्वासयामास च भीतमेनं</div><div style="text-align: center; "> भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा ||११-५०||</div><div><br /></div><div>अन्वय - सञ्जयः उवाच - महात्मा वासुदेवः अर्जुनं तथा इति उक्त्वा भूयः स्वकं रूपं दर्शयामास, पुनः सौम्यवपुः भूत्वा एनं भीतं आश्वासयामास च ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; "> अर्जुन उवाच |</div><div style="text-align: center; ">दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन |</div><div style="text-align: center; ">इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः ||११-५१||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अर्जुनः उवाच - जनार्दन, तव इदं सौम्यं मानुषं रूपं दृष्ट्वा इदानीं सचेताः संवृत्तः प्रकृतिं गतः अस्मि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; "> श्रीभगवानुवाच |</div><div style="text-align: center; ">सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम |</div><div style="text-align: center; ">देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः ||११-५२||</div><div><br /></div><div>अन्वय - श्रीभगवान् उवाच - यत् इदं मम सुदुर्दर्शं रूपं दृष्टवान् असि, अस्य रूपस्य देवाः अपि नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः (सन्ति) ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया |</div><div style="text-align: center; ">शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ||११-५३||</div><div><br /></div><div>अन्वय - मां यथा दृष्टवान् असि एवंविधः द्रष्टुं अहं न शक्यः वेदैः, न तपसा, न दानेन, न च इज्यया ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन |</div><div style="text-align: center; ">ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ||११-५४||</div><div><br /></div><div>अन्वय - परंतप अर्जुन, अनन्यया भक्त्या तु अहं शक्यः एवंविधः ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवर्जितः |</div><div style="text-align: center; ">निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ||११-५५||</div><div><br /></div><div>अन्वय - पाण्डव, यः सङ्गवर्जितः, मत्कर्मकृत्, मत्परमः, मद्भक्तः, सर्वभूतेषु निर्वैरः सः मां एति । </div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु</div><div style="text-align: center; ">ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे</div><div style="text-align: center; ">विश्वरूपदर्शनयोगो नामैकादशोऽध्यायः |</div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-69620075983350342952010-07-08T01:06:00.000-07:002010-07-08T01:07:46.760-07:00दशमोऽध्यायः | विभूतियोगो नाम |<div style="text-align: center; ">ॐ श्री परमात्मने नमः ।</div><div style="text-align: center; ">अथ दशमोSध्यायः ।</div><div style="text-align: center; ">श्रीभगवानुवाच ।</div><div style="text-align: center; ">भूय एव महाबाहो श्रुणु मे परमं वचः ।</div><div style="text-align: center; ">यत्तेSहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ॥ १ ॥</div><div><br /></div><div>अन्वय - श्री भगवान् उवाच, "हे महाबाहो, मे परमं वचः भूय एव श्रुणु, यत् अहं ते प्रीयमाणाय हितकाम्यया वक्ष्यामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः ।</div><div style="text-align: center; ">अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ॥ २ ॥</div><div><br /></div><div>अन्वय - मे प्रभवं न सुरगणाः विदुः न महर्षयः । अहं देवानां सर्वशः महर्षीणां च आदिः हि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् ।</div><div style="text-align: center; ">असंमूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ३ ॥</div><div><br /></div><div>अन्वय - यः मां अजं अनादिं लोकमहेश्वरं च वेत्ति, सः मर्त्येषु असंमूढः सर्वपापैः प्रमुच्यते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">बुद्धिर्ज्ञानमसंमोहः क्षमा सत्यं दमः शमः ।</div><div style="text-align: center; ">सुखं दुःखं भवोSभावो भयं चाभयमेव च ॥ ४ ॥</div><div style="text-align: center; ">अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोSयशः ।</div><div style="text-align: center; ">भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ॥ ५ ॥</div><div><br /></div><div>अन्वय - बुद्धिः ज्ञानं संमोहः क्षमा सत्यं दमः शमः सुखं दुःखं भवः अभावः भयं अभयं च अहिंसा समता तुष्टिः तपः दानं यशः अयशः (एवं) भूतानां पृथग्विधाः भावाः मत्तः एव भवन्ति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा ।</div><div style="text-align: center; ">मद्भावा मानसा जाता येषां लोके इमाः प्रजाः ॥ ६ ॥</div><div><br /></div><div>अन्वय - सप्त महर्षयः तथा चत्वारः मनवः मद्भावाः मानसाः पूर्वे जाताः, येषां लोके इमाः प्रजाः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः ।</div><div style="text-align: center; ">सोSविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ॥ ७ ॥</div><div><br /></div><div>अन्वय - यः मम एतां विभूतिं योगं च तत्त्वतः वेत्ति सः अविकम्पेन योगेन युज्यते अत्र न संशयः ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते |</div><div style="text-align: center; ">इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ||१०-८||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अहं सर्वस्य प्रभवः सर्वं मत्तः प्रवर्तते इति मत्वा भावसमन्विताः बुधाः मां भजन्ते ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम् |</div><div style="text-align: center; ">कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ||१०-९||</div><div><br /></div><div>अन्वय - मच्चित्ताः मद्गतप्राणाः परस्परं बोधयन्तः कथयन्तः च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् |</div><div style="text-align: center; ">ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ||१०-१०||</div><div><br /></div><div>अन्वय - तेषां सततयुक्तानां प्रीतिपूर्वकं भजतां तं बुद्धियोगं ददामि येन ते मां उपयान्ति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः |</div><div style="text-align: center; ">नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ||१०-११||</div><div><br /></div><div>अन्वय - तेषां एव अनुकम्पार्थं आत्मभावस्थः अहं भास्वता ज्ञानदीपेन अज्ञानजं तमः नाशयामि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; "> अर्जुन उवाच |</div><div style="text-align: center; ">परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् |</div><div style="text-align: center; ">पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम् ||१०-१२||</div><div style="text-align: center; ">आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा |</div><div style="text-align: center; ">असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे ||१०-१३||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अर्जुनः उवाच, "भवान् परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं (असि) । त्वां सर्वे ऋषयः देवर्षिः नारदः असितः देवलः व्यासः शाश्वतं पुरुषं दिव्यं आदिदेवं अजं विभुं आहुः । स्वयं च मे ब्रवीषि एव ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव |</div><div style="text-align: center; ">न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः ||१०-१४||</div><div><br /></div><div>अन्वय - हे केशव, (अहं) मन्ये, यत् सर्वं मां वदसि एतदृतं हि ते व्यक्तिं न देवाः न दानवाः विदुः भगवन् ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम |</div><div style="text-align: center; ">भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते ||१०-१५||</div><div><br /></div><div>अन्वय - हे भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते पुरुषोत्तम, त्वं स्वयं एव आत्मना आत्मानं वेत्थ ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः |</div><div style="text-align: center; ">याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ||१०-१६||</div><div><br /></div><div>अन्वय - याभिः विभूतिभिः इमां लोकान् व्याप्य तिष्ठसि हि (ताः) दिव्याः आत्मविभूतयः अशेषेण वक्तुं अर्हसि ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन् |</div><div style="text-align: center; ">केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ||१०-१७||</div><div><br /></div><div>अन्वय - योगिन् भगवन्, त्वां सदा परिचिन्तयन् अहं कथं विद्याम् ? केषु केषु च भावेषु चिन्त्यः असि ?</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन |</div><div style="text-align: center; ">भूयः कथय तृप्तिर्हि शृण्वतो नास्ति मेऽमृतम् ||१०-१८||</div><div><br /></div><div>अन्वय - जनार्दन, आत्मनः योगं विभूतिं च भूयः विस्तरेण कथय । अमृतं शृण्वत: मे तृप्तिः हि न अस्ति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; "> श्रीभगवानुवाच |</div><div style="text-align: center; ">हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः |</div><div style="text-align: center; ">प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ||१०-१९||</div><div><br /></div><div>अन्वय - श्रीभगवान् उवाच, " हन्त, कुरुश्रेष्ठ, दिव्याः आत्मविभूतयः ते प्राधान्यतः कथयिष्यामि । मे विस्तरस्य अन्तः न अस्ति ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः |</div><div style="text-align: center; ">अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ||१०-२०||</div><div><br /></div><div>अन्वय - गुडाकेश, अहं सर्वभूताशयस्थितः आत्मा । भूतानां आदिः च मध्यं च अन्तः च अहं एव ।</div><div><br /></div><div style="text-align: center; ">आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान् |</div><div style="text-align: center; ">मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ||१०-२१||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अहं आदित्यानां विष्णु: ज्योतिषां अंशुमान् रविः मरुतां मरीचिः अस्मि नक्षत्राणां शशी (अस्मि) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः |</div><div style="text-align: center; ">इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ||१०-२२||</div><div><br /></div><div>अन्वय - वेदानां सामवेदः अस्मि । देवानां वासवः अस्मि । इन्द्रियाणां च मनः अस्मि । भूतानां चेतना अस्मि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">रुद्राणां शङ्करश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम् |</div><div style="text-align: center; ">वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम् ||१०-२३||</div><div><br /></div><div>अन्वय - रुद्राणां शंकरः यक्षरक्षसां वित्तेशः च अस्मि । वसूनां पावकः शिखरिणां च अहं मेरु: अस्मि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् |</div><div style="text-align: center; ">सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ||१०-२४||</div><div><br /></div><div>अन्वय - पार्थ, मां पुरोधसां मुख्यं बृहस्पतिं च विद्धि । सेनानीनां स्कन्दः सरसां सागरः अहं अस्मि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम् |</div><div style="text-align: center; ">यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः ||१०-२५||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अहं महर्षीणां भृगुः गिरां एकं अक्षरं अस्मि । यज्ञानां जपयज्ञः स्थावराणां हिमालयः अस्मि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः |</div><div style="text-align: center; ">गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः ||१०-२६||</div><div><br /></div><div>अन्वय - सर्ववृक्षाणां अश्वत्थः देवर्षीणां च नारदः गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलः मुनिः (अस्मि) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम् |</div><div style="text-align: center; ">ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम् ||१०-२७||</div><div><br /></div><div>अन्वय - मां अश्वानां अमृतोद्भवं उच्चैःश्रवसं गजेन्द्राणां ऐरावतं विद्धि नराणां च नराधिपं (विद्धि) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक् |</div><div style="text-align: center; ">प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ||१०-२८||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अहं आयुधानां वज्रः धेनूनां कामधुक् अस्मि । प्रजनः क्न्दर्पः अस्मि सर्पाणां च वासुकिः अस्मि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम् |</div><div style="text-align: center; ">पितॄणामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम् ||१०-२९||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अहं नागानां अनन्तः यादसां वरुणः च अस्मि । पितॄणां अर्यमा संयमतां यमः च अहं अस्मि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम् |</div><div style="text-align: center; ">मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम् ||१०-३०||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अहं दैत्यानां प्रल्हादः कलयतां च कालः अस्मि । मृगाणां च अहं मृगेन्द्रः पक्षिणां वैनतेयः च (अस्मि) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम् |</div><div style="text-align: center; ">झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी ||१०-३१||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अहं पवतां पवनः शस्त्रभृतां रामः अस्मि । झषाणां च मकरः अस्मि । स्रोतसां जान्हवी अस्मि ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन |</div><div style="text-align: center; ">अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ||१०-३२||</div><div><br /></div><div>अन्वय - हे अर्जुन, सर्गाणां आदिः अन्तः च मध्यं च अहं एव । अहं विद्यानां अध्यात्मविद्या प्रवदतां वादः (अस्मि)</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च |</div><div style="text-align: center; ">अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः ||१०-३३||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अक्षराणां अकारः सामासिकस्य च द्वन्द्वः अस्मि । अहं अक्षयः कालः, विश्वतोमुखः धाता अहं एव ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम् |</div><div style="text-align: center; ">कीर्तिः श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ||१०-३४||</div><div><br /></div><div>अन्वय - सर्वहरः मृत्युः च भविष्यतां उद्भव: अहम् । नारीणां कीर्तिः श्रीः वाक् स्मृतिः धृतिः क्षमा च (अस्मि) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम् |</div><div style="text-align: center; ">मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ||१०-३५||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अहं साम्नां बृहत्साम तथा छन्दसां गायत्री (अस्मि) । अहं मासानां मार्गशीर्षः ऋतूनां कुसुमाकरः (च अस्मि) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् |</div><div style="text-align: center; ">जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम् ||१०-३६||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अहं छलयतां द्यूतं तेजस्विनां तेजः (च) अस्मि । जयः अस्मि । व्यवसायः अस्मि । सत्त्ववतां सत्त्वं अहं (अस्मि) </div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनञ्जयः |</div><div style="text-align: center; ">मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ||१०-३७||</div><div><br /></div><div>अन्वय - (अहं) वृष्णीनां वासुदेवः पाण्डवानां धनञ्जयः अस्मि । मुनीनां अपि अहं व्यासः कवीनां उशना कविः (अस्मि) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम् |</div><div style="text-align: center; ">मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् ||१०-३८||</div><div><br /></div><div>अन्वय - (अहं) दमयतां दण्डः अस्मि । जिगीषितां नीतिः अस्मि । गुह्यानां च मौनं एव ज्ञानवतां ज्ञानं अहं (अस्मि) ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन |</div><div style="text-align: center; ">न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम् ||१०-३९||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अर्जुन, सर्वभूतानां यत् च बीजं तत् अपि अहम् (अस्मि) । चराचरं भूतं यत् विना न स्यात् तत् मया अस्ति ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परन्तप |</div><div style="text-align: center; ">एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ||१०-४०||</div><div><br /></div><div>अन्वय - परंतप, मम दिव्यानां विभूतीनां अन्तः न अस्ति । एषः विभूतेः विस्तरः तु मया उद्देशतः प्रोक्तः ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा |</div><div style="text-align: center; ">तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसम्भवम् ||१०-४१||</div><div><br /></div><div>अन्वय - यत् यत् एव सत्त्वं विभूतिमत् श्रीमत् ऊर्जितं वा तत् तत् मम तेजोंऽशसम्भवम् एव त्वं अवगच्छ ।</div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन |</div><div style="text-align: center; ">विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् ||१०-४२||</div><div><br /></div><div>अन्वय - अथवा, अर्जुन, एतेन तव बहुना ज्ञातेन किम् ? इदं कृत्स्नं जगत् एकांशेन विष्टभ्य अहं स्थितः अस्मि । </div><div style="text-align: center; "><br /></div><div style="text-align: center; ">ॐ तत्सत् ।</div><div style="text-align: center; ">इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु</div><div style="text-align: center; ">ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे</div><div style="text-align: center; ">विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः ||१०||</div><div><br /></div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-45293930962793759332010-07-08T01:02:00.000-07:002010-07-08T01:04:36.115-07:00नवमो S ध्यायः | राजविद्याराजगुह्ययोगो नाम ।<div style="text-align: center; ">ॐ श्रीपरमात्मने नमः |<br />अथ नवमो S ध्यायः |<br /><br />श्रीभगवानुवाच<br /><br />इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे ।<br />ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेSशुभात् ॥ १ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे अनसूयवे, इदं तु ते गुह्यतमं विज्ञानसहितं ज्ञानं प्रवक्ष्यामि, यत् ज्ञात्वा अशुभात् मोक्ष्यसे ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम् ।<br />प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम् ॥ २ ॥<br /></div><br />अन्वय - इदं राजविद्या, (इदं) पवित्रं, उत्तमं, प्रत्यक्षावगमं, धर्म्यं, कर्तुं सुसुखं, अव्ययं (अस्ति) ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अश्रद्धधानाः पुरुषा धर्मस्यास्य परंतप ।<br />अप्राप्य मां निवर्तन्ते म्रुत्युसंसारवर्त्मनि ॥ ३ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे परंतप, अस्य धर्मस्य अश्रद्धधानाः पुरुषाः मां अप्राप्य म्रुत्युसंसारवर्त्मनि निवर्तन्ते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना ।<br />मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः ॥ ४ ॥<br /></div><br />अन्वय - इदं सर्वं मया जगदव्यक्तमूर्तिना ततम् । सर्वभूतानि मत्स्थानि, न च अहं तेषु अवस्थितः ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम् ।<br />भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः ॥ ५ ॥<br /></div><br />अन्वय - न च भूतानि मत्स्थानि, मे ऐश्वरं योगं पश्य । मम भूतभावनः आत्मा च भूतभ्रुत् न भूतस्थो (एवं पश्य) ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान् ।<br />तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ॥ ६ ॥<br /></div><br />अन्वय - यथा महान् आकाशस्थितः वायुः नित्यं सर्वत्रगः, तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानि इति उपधारय ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">सर्वभूतानि कौन्तेय प्रक्रुतिं यान्ति मामिकाम् ।<br />कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विस्रुजाम्यहम् ॥ ७ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे कौन्तेय, कल्पक्षये सर्वभूतानि मामिकाम् प्रक्रुतिं यान्ति । कल्पादौ अहं तानि पुनः विस्रुजामि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">प्रक्रुतिं स्वामवष्टभ्य विस्रुजामि पुनःपुनः ।<br />भूतग्राममिमं क्रुत्स्नमवशं प्रक्रुतेर्वशात् ॥ ८ ॥<br /></div><br />अन्वय - इमं क्रुत्स्नं भूतग्रामं प्रक्रुतेः वशात् अवशं अवष्टभ्य स्वां प्रक्रुतिं पुनःपुनः विस्रुजामि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनन्जय ।<br />उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ॥ ९ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे धनन्जय, तानि कर्माणि तेषु कर्मसु असक्तं उदासीनवत् आसीनं मां न निबध्नन्ति च ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">मयाध्यक्षेण प्रक्रुतिः सूयते सचराचरम् ।<br />हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ॥ १० ॥<br /></div><br />अन्वय - हे कौन्तेय, मया अध्यक्षेण प्रक्रुतिः सचराचरं सूयते । अनेन हेतुना जगत् विपरिवर्तते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम् ।<br />परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ॥ ११ ॥<br /></div><br />अन्वय - मम भूतमहेश्वरं परं भावं अजानन्तः मूढाः मानुषीं तनुं आश्रितं मां अवजानन्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः ।<br />राक्षसीमासुरीं चैव प्रक्रुतिं मोहिनीं श्रिताः ॥ १२ ॥<br /></div><br />अन्वय - मोघाशाः मोघकर्माणः मोघज्ञानाः विचेतसः राक्षसीं आसुरीं मोहिनीं च प्रक्रुतिं श्रिताः (सन्ति) ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रक्रितिमाश्रिताः ।<br />भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम् ॥ १३ ॥<br /></div><br />अन्वय - पार्थ, दैवीं प्रक्रुतिं आश्रिताः महात्मानः तु मां भूतादिं अव्ययं ज्ञात्वा अनन्यमनसः भजन्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">सततं कीर्तयन्तो मां यतन्तश्च द्रुढव्रताः ।<br />नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते ॥ १४ ॥<br /></div><br />अन्वय - मां सततं कीर्तयन्तः यतन्तः द्रुढव्रताः च नमस्यन्तः च नित्ययुक्ताः मां भक्त्या उपासते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते ।<br />एकत्वेन प्रुथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम् ॥ १५ ॥<br /></div><br />अन्वय - एकत्वेन प्रुथक्त्वेन ज्ञानयज्ञेन बहुधा यजन्तः अन्ये अपि मां विश्वतोमुखं उपासते च ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अहं क्रतुरहं यज्ञः स्वधाहमहमौषधम् ।<br />मन्त्रोSहमहमेवाज्यमहमग्निरहं हुतम् ॥ १६ ॥<br /></div><br />अन्वय - अहं क्रतुः, अहं यज्ञः, अहं स्वधा, अहं औषधं, अहं मन्त्रः, अहं एव आज्यं, अहं अग्निः, अहं हुतम् (अस्मि) ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामहः ।<br />वेद्यं पवित्रमोन्कार रुक्साम यजुरेव च ॥ १७ ॥<br /></div><br />अन्वय - अहं अस्य जगतः पिता, माता, धाता, पितामहः (अस्मि) । (अहं) वेद्यं पवित्रं च ओंकारः रुक् साम यजुः एव (अस्मि) ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">गतिर्भर्ता प्रभुः साक्षी निवासः शरणं सुह्रुत् ।<br />प्रभवः प्रलयः स्थानं निधानं बीजमव्ययम् ॥ १८ ॥<br /></div><br />अन्वय - (अहं) गतिः, भर्ता, प्रभुः, साक्षी, निवासः, शरणं, सुह्रुत्, प्रभवः, प्रलयः, स्थानं, निधानं, अव्ययं बीजम् (अस्मि) ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">तपाम्यहमहं वर्षं निग्रुण्हाम्युत्स्रुजामि च ।<br />अम्रुतं चैव म्रुत्युश्च सदसच्चाहमर्जुन ॥ १९ ॥<br /></div><br />अन्वय - अहं तपामि, वर्षं निग्रुण्हामि उत्स्रुजामि च । अर्जुन, अहं अम्रुतं च म्रुत्युः च सत् च असत् च ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा<br />यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते ।<br />ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोकम्<br />अश्नन्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान् ॥ २० ॥<br /></div><br />अन्वय - त्रैविद्याः सोमपाः पूतपापाः मां यज्ञैः इष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते । ते पुण्यं सुरेन्द्रलोकं आसाद्य दिवि दिव्यान् देवभोगान् अश्नन्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं<br />क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति ।<br />एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना<br />गतागतं कामकामा लभन्ते ॥ २१ ॥<br /></div><br />अन्वय - ते तं विशालं स्वर्गलोकं भुक्त्वा क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति । एवं त्रयीधर्मं अनुप्रपन्नाः कामकामाः गतागतं लभन्ते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते ।<br />तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥ २२ ॥<br /></div><br />अन्वय - ये अनन्याः चिन्तयन्तः मां पर्युपासते, तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं अहं वहामि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">येSप्यन्यदेवता भक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विताः ।<br />तेSपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम् ॥ २३ ॥<br /></div><br />अन्वय - ये श्रद्धयान्विताः भक्ताः अन्यदेवताः अपि यजन्ते, ते अपि, कौन्तेय, अविधिपूर्वकं मां एव यजन्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च ।<br />न तु मां अभिजानन्ति तत्त्वेनातश्च्यवन्ति ते ॥ २४ ॥<br /></div><br />अन्वय - सर्वयज्ञानां अहं हि भोक्ता च प्रभुः एव च । (ये) तु मां तत्त्वेन न अभिजानन्ति ते अतः च्यवन्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">यान्ति देवव्रता देवान् पित्रून्यान्ति पित्रुव्रताः ।<br />भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति मद्याजिनोSपि माम् ॥ २५ ॥<br /></div><br />अन्वय - देवव्रता देवान् यान्ति । पित्रुव्रताः पित्रून् यान्ति । भूतेज्याः भूतानि यान्ति मद्याजिनः अपि मां यान्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">पत्रं पुष्पं फ़लं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति ।<br />तदहं भक्त्युपह्रुतमश्नामि प्रयतात्मनः ॥ २६ ॥<br /></div><br />अन्वय - यः मे भक्त्या पत्रं पुष्पं फ़लं तोयं प्रयच्छति, तत् प्रयतात्मनः भक्त्युपह्रुतं अहं अश्नामि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् ।<br />यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ॥ २७ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे कौन्तेय, यत् करोषि, यत् अश्नासि, यत् जुहोषि, यत् ददासि, यत् तपस्यसि, तत् मदर्पणं कुरुष्व ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">शुभाशुभफ़लैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः ।<br />संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपैष्यसि ॥ २८ ॥<br /></div><br />अन्वय - एवं कर्मबन्धनैः शुभाशुभफ़लैः मोक्ष्यसे । संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तः मां उपैष्यसि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">समोSहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योSस्ति न प्रियः ।<br />ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम् ॥ २९ ॥<br /></div><br />अन्वय - अहं सर्वभूतेषु समः । न मे द्वेष्यः अस्ति न प्रियः । ये तु मां भक्त्या भजन्ति, ते मयि अहं अपि तेषु च ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् ।<br />साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः ॥ ३० ॥<br /></div><br />अन्वय - अपि सुदुराचारः मां अनन्यभाक् भजते चेत्, सः साधुः एव मन्तव्यः, हि सः सम्यक् व्यवसितः ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति ।<br />कौन्तेय प्रतिजानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति ॥ ३१ ॥<br /></div><br />अन्वय - क्षिप्रं धर्मात्मा भवति, शश्वत् शान्तिं निगच्छति । कौन्तेय, प्रतिजानीहि मे भक्तः न प्रणश्यति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येSपि स्युः पापयोनयः ।<br />स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेSपि यान्ति परां गतिम् ॥ ३२ ॥<br /></div><br />अन्वय - हि पार्थ स्त्रियः वैश्याः शूद्राः तथा पापयोनयः अपि ये स्युः ते अपि मां व्यपाश्रित्य परां गतिं यान्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">किं पुनर्ब्राम्हणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा ।<br />अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् ॥ ३३ ॥<br /></div><br />अन्वय - किं पुनः ब्राम्हणाः पुण्याः भक्ताः तथा राजर्षयः । इमं अनित्यं असुखं लोकं प्राप्य मां भजस्व ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु ।<br />मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायणः ॥ ३४ ॥<br /></div><br />अन्वय - मन्मना मद्याजी मद्भक्तः भव । मां नमः कुरु । एवं आत्मानं मत्परायणः युक्त्वा मां एव एष्यसि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">ॐ तत्सत् ।<br />इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु ब्रम्हविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे<br />राजविद्याराजगुह्ययोगो नाम नवमोSध्यायः ।</div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-31080714491762070692010-07-08T01:00:00.001-07:002010-07-08T01:00:40.226-07:00अष्टमो S ध्यायः | अक्षरब्रम्हयोगो नाम ।<div style="text-align: center; ">ॐ श्रीपरमात्मने नमः |<br />अथ अष्टमो S ध्यायः |<br />अर्जुन उवाच |<br /><br />किं तद्ब्रम्ह किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम ।<br />अधिभूतं च किं प्रोक्तं अधिदैवं किमुच्यते ॥ १ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे पुरुषोत्तम, तत् ब्रम्ह किं, अध्यात्मं किं, कर्म किं, अधिभूतं च किं प्रोक्तं ? किं उच्यते अधिदैवम् ?<br /><br /><div style="text-align: center; ">अधियज्ञः कथं कोSत्र देहेSस्मिन् मधुसूदन ।<br />प्रयाणकाले च कथं ज्ञेयोSसि नियतात्मभिः ॥ २ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे मधुसूदन, अत्र अस्मिन् देहे कथं कः अधियज्ञः ? प्रयाणकाले च नियतात्मभिः कथं ज्ञेयः असि ?<br /><br /><div style="text-align: center; ">श्रीभगवानुवाच<br /><br />अक्षरं ब्रम्ह परमं स्वभावोSध्यात्ममुच्यते ।<br />भूतभावोद्भवकरो विसर्गः कर्म संज्ञितः ॥ ३ ॥<br /></div><br />अन्वय - परमं अक्षरं ब्रम्ह ( उच्यते ) स्वभावः अध्यात्मं उच्यते । भूतभावोद्भवकरः विसर्गः कर्म ( इति ) संज्ञितः ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम् ।<br />अधियज्ञोSहमेवात्र देहे देहभृतां वर ॥ ४ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे देहभृतां वर, क्षरः भावः अधिभूतं, पुरुषः च अधिदैवतं ( उच्यते ) । अत्र देहे अहं एव अधियज्ञः ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम् ।<br />यः प्रयाति स मद्भावं याति नास्त्यत्र संशयः ॥ ५ ॥<br /></div><br />अन्वय - यः च अन्तकाले मां एव स्मरन् कलेवरं मुक्त्वा प्रयाति, सः मद्भावं याति, अत्र संशयः न अस्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् ।<br />तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ॥ ६ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे कौन्तेय, यं यं वा अपि भावं स्मरन् अन्ते कलेवरम् त्यजति, सदा तद्भावभावितः तं तं एव एति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">तस्मात्सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युध्य च ।<br />मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयम् ॥ ७ ॥<br /></div><br />अन्वय - तस्मात् सर्वेषु कालेषु मां अनुस्मर युध्य च । मय्यर्पितमनोबुद्धिः मां एव असंशयं एष्यसि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसा नान्यगामिना ।<br />परमं पुरुषं दिव्यं याति पार्थानुचिन्तयन् ॥ ८ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे पार्थ, अभ्यासयोगयुक्तेन नान्यगामिना चेतसा अनुचिन्तयन् परमं दिव्यं पुरुषं याति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">कविं पुराणं अनुशासितारमणोरणीयांसमनुस्मरेद्यः ।<br />सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूपमादित्यवर्णं तमसः परस्तात् ॥ ९ ॥<br /></div><br /><div style="text-align: center; ">प्रयाणकाले मनसाSचलेन भक्त्या युक्तो योगबलेन चैव<br />भ्रुवोर्मध्ये प्राणमावेक्ष्य सम्यक् स तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम् ॥ १० ॥<br /></div><br />अन्वय - यः<br />प्रयाणकाले अचलेन मनसा भक्त्या युक्तः योगबलेन च सम्यक् प्राणं भ्रुवोः मध्ये आवेक्ष्य एव<br />अणोरणीयांसं (अणोः अणीयांसं) सर्वस्य धातारं अनुशासितारं अचिन्त्यरूपं आदित्यवर्णं पुराणं कविं<br />तमसः परस्तात् अनुस्मरेत्,<br />सः तं परं दिव्यं पुरुषं उपैति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">यदक्षरं वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः ।<br />यदिच्छन्तो ब्रम्हचर्यं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥ ११ ॥<br /></div><br />अन्वय - वेदविदः यत् अक्षरं वदन्ति, यत् वीतरागा: यतयः विशन्ति, यत् इच्छ्न्तः ब्रम्हचर्यं चरन्ति, तत् पदं ते संग्रहेण प्रवक्ष्ये ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">सर्वद्वाराणि संयम्य मनो हृदि निरुध्य च ।<br />मूर्ध्न्याधायात्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम् ॥ १२ ॥<br /><br />ओमित्येकाक्षरं ब्रम्ह व्याहरन् मामनुस्मरन् ।<br />य: प्रयाति त्यजन्देहं स याति परमां गतिम् ॥ १३ ॥<br /></div><br />अन्वय - सर्वद्वाराणि संयम्य, मनः हृदि निरुध्य च, आत्मनः प्राणं मूर्ध्नि आधाय, योगधारणां आस्थितः, "ओम्" इति एकाक्षरं ब्रम्ह व्याहरन्, मां अनुस्मरन् यः देहं त्यजन् प्रयाति, सः परमां गतिं याति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः ।<br />तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥ १४ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे पार्थ, यः मां सततं अनन्यचेताः नित्यशः स्मरति, तस्य नित्ययुक्तस्य योगिनः अहं सुलभः ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम् ।<br />नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गता: ॥ १५ ॥<br /></div><br />अन्वय - मां उपेत्य परमां संसिद्धिं गताः महात्मानः दुःखालयं अशाश्वतं पुनर्जन्म न आप्नुवन्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">आब्रम्हभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोSर्जुन ।<br />मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ॥ १६ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे अर्जुन, आब्रम्हभुवनात् लोकाः पुनरावर्तिनः । कौन्तेय, मां उपेत्य तु पुनर्जन्म न विद्यते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">सहस्रयुगपर्यन्तमहर्यद्ब्रम्हणो विदुः ।<br />रात्रिं युगसहस्राणां तेSहोरात्रविदो जनाः ॥ १७ ॥<br /></div><br />अन्वय - (ये) ब्रम्हणः यत् अहः सहस्रयुगपर्यन्तं (इति) रात्रिं (च) युगसहस्राणां ते जनाः अहोरात्रविदः ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अव्यक्ताद्व्यक्तयः सर्वा: प्रभवन्त्यहरागमे<br />रात्र्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्तसंज्ञके ॥ १८ ॥<br /></div><br />अन्वय - अहरागमे सर्वाः व्यक्तयः अव्यक्तात् प्रभवन्ति । रात्र्यागमे तत्र एव अव्यक्तसंज्ञके प्रलीयन्ते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते ।<br />रात्र्यागमे अवशः पार्थ प्रभवत्यहरागमे ॥ १९ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे पार्थ, सः एव हि अयं भूतग्रामः अहरागमे प्रभवति रात्र्यागमे भूत्वा भूत्वा अवशः प्रलीयते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">परस्तस्मात्तु भावोSन्योSव्यक्तोSव्यक्तात्सनातनः ।<br />यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥ २० ॥<br /></div><br />अन्वय - तस्मात् तु परः अन्यः अव्यक्तः अव्यक्तात् सनातनः यः भावः, सः सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अव्यक्तोSक्षर इत्युक्तस्त्माहुः परमां गतिम् ।<br />यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ २१ ॥<br /></div><br />अन्वय - (यं) अव्यक्तः अक्षरः इति उक्तः तं परमां गतिं आहुः । यं प्राप्य न निवर्तन्ते तत् मम परमं धाम ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">पुरुषः स परः पार्थ भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया ।<br />यस्यान्तस्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम् ॥ २२ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे पार्थ, भूतानि यस्य अन्तस्थानि, येन इदं सर्वं ततं, सः अनन्यया भक्त्या लभ्यः पुरुषः तु परः ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">यत्र काले त्वनावृत्तिमावृत्तिं चैव योगिनः ।<br />प्रयाता यान्ति तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षभ ॥ २३ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे पार्थ, भूतानि यस्य अन्तस्थानि, येन इदं सर्वं ततं, सः अनन्यया भक्त्या लभ्यः पुरुषः तु परः ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अग्निर्ज्योतिरहःशुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् ।<br />तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रम्ह ब्रम्हविदो जनाः ॥ २४ ॥<br /></div><br />अन्वय - (यदि) अग्निः ज्योतिः अहः शुक्लः षण्मासा: उत्तरायणं, तत्र प्रयाताः ब्रम्हविदः जनाः ब्रम्ह गच्छन्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">धूमो रात्रिस्तथाकृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम् ।<br />तत्र चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते ॥ २५ ॥<br /></div><br />अन्वय - (यदि) धूमः रात्रिः तथा कृष्णः षण्मासा: दक्षिणायनं, तत्र योगी चान्द्रमसं ज्योतिः प्राप्य निवर्तते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">शुक्लकृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मते ।<br />एकया यात्यनावृत्तिमन्ययावर्तते पुनः ॥ २६ ॥<br /></div><br />अन्वय - एते शुक्लकृष्णे गती जगतः शाश्वते मते हि । एकया अनावृत्तिं याति अन्यया पुनः आवर्तते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">नैते सृती पार्थ जानन्योगी मुह्यति कश्चन ।<br />तस्मात्सर्वेषु कालेषु योगयुक्तो भवार्जुन ॥ २७ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे पार्थ, एते सृती जानन् कश्चन योगी न मुह्यति । तस्मात्, हे अर्जुन, सर्वेषु कालेषु योगयुक्तः भव ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु यत्पुण्यफ़लं प्रदिष्टम् ।<br />अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम् ॥ २८ ॥<br /></div><br />अन्वय - योगी इदं विदित्वा यत् पुण्यफ़लं वेदेषु यज्ञेषु तपःसु दानेषु च एव प्रदिष्टम्, तत् सर्वं अत्येति, परं आद्यं च स्थानं उपैति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">ॐ तत्सत् ।<br />इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु ब्रम्हविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे<br />अक्षरब्रम्हयोगो नाम अष्टमोSध्यायः ।</div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-70260401624133954392010-07-08T00:56:00.001-07:002010-07-08T00:58:03.027-07:00सप्तमोSध्यायः । ज्ञानविज्ञानयोगो नाम ।<div style="text-align: center; ">ॐ श्रीपरमात्मने नमः |<br />अथ सप्तमो S ध्यायः |<br />श्री भगवान् उवाच |<br />मय्यासक्तमनाः पार्थ योगं युन्जन्मदाश्रयः |<br />असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु || १ ||<br /></div><br />अन्वय - श्री भगवान् उवाच, "पार्थ, मय्यासक्तमनाः योगं युन्जन् मदाश्रयः (त्वं) मां यथा असंशयं समग्रं ज्ञास्यसि तत् श्रुणु |<br /><br /><div style="text-align: center; ">ज्ञानम् ते S हं सविज्ञानं इदं वक्ष्याम्यशेषतः |<br />यज्ज्ञात्वा नेह भूयो S न्यज्ज्ञातव्यमवशिष्यते || २ ||<br /></div><br />अन्वय - अहम् ते इदं सविज्ञानं ज्ञानं अशेषतः वक्ष्यामि, यत् ज्ञात्वा भूयः अन्यत् ज्ञातव्यं इह न अवशिष्यते |<br /><br /><div style="text-align: center; ">मनुष्याणाम् सहस्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये |<br />यततामपि सिद्धानां कश्चिन्माम् वेत्ति तत्त्वतः || ३ ||<br /></div><br />अन्वय - मनुष्याणाम् सहस्रेषु कश्चित् सिद्धये यतति | यततां अपि सिद्धानां कश्चित् मां तत्त्वतः वेत्ति |<br /><br /><div style="text-align: center; ">भूमिरापो S नलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च |<br />अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा || ४ ||<br /></div><br />अन्वय - भूमिः आपः अनलः वायुः खं मनः बुद्धिः अहंकारः च इति इयं मे प्रकृतिः अष्टधा भिन्ना एव |<br /><br /><div style="text-align: center; ">अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् |<br />जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् || ५ ||<br /></div><br />अन्वय - महाबाहो, इयं अपरां, इतः तु अन्यां मे परां जीवभूतां प्रकृतिं यया इदं जगत् धार्यते, (तां) विद्धि |<br /><br /><div style="text-align: center; ">एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय ।<br />अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ॥ ६ ॥<br /></div><br />अन्वय - सर्वाणि भूतानि एतद्योनीनि तथा अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयः इति उपधारय ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">मत्तः परतरं नान्यत्किंचिदस्ति धनन्जय ।<br />मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ ७ ॥<br /></div><br />अन्वय - धनन्जय, मत्तः परतरं अन्यत् किंचित् न अस्ति । इदं सर्वं, सूत्रे मणिगणा: इव, मयि प्रोतम् ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">रसो S हमप्सु कौन्तेय प्रभास्मि शशिसूर्ययो: ।<br />प्रणवः सर्ववेदेषु शब्दः खे पौरुषं नृषु ॥ ८ ॥<br /></div><br />अन्वय - कौन्तेय, अप्सु अहं रसः, शशिसूर्ययोः प्रभा, सर्ववेदेषु प्रणवः, खे शब्दः, नृषु पौरुषं अस्मि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेजश्चास्मि विभावसौ ।<br />जीवनं सर्वभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु ॥ ९ ॥<br /></div><br />अन्वय - पृथिव्यां पुण्यः गन्धः विभावसौ तेजः च अस्मि । सर्वभूतेषु जीवनं तपस्विषु च तपः अस्मि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम् ।<br />बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् ॥ १० ॥<br /></div><br />अन्वय - पार्थ, मां सर्वभूतानां सनातनं बीजं विद्धि । अहं बुद्धिमतां बुद्धिः तेजस्विनां तेजः अस्मि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">बलं बलवतां चाहं कामरागविवर्जितम् ।<br />धर्माविरुद्धो भूतेषु कामो S स्मि भरतर्षभ ॥ ११ ॥<br /></div><br />अन्वय - भरतर्षभ, बलवतां च अहं कामरागविवर्जितं बलं, भूतेषु धर्माविरुद्धः कामः अस्मि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">ये चैव सात्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये ।<br />मत्त एवेति तान्विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि ॥ १२ ॥<br /></div><br />अन्वय - ये च सात्विकाः राजसा: तामसाः च भावाः तान् मत्तः एव इति विद्धि । न तु अहं तेषु, ते मयि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभि: सर्वमिदं जगत् ।<br />मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् ॥ १३ ॥<br /></div><br />अन्वय - एभिः त्रिभिः गुणमयैः भावैः मोहितं इदं सर्वं जगत् मां एभ्यः परं अव्ययं न अभिजानाति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया ।<br />मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ॥ १४ ॥<br /></div><br />अन्वय - मम एषा गुणमयी दुरत्यया माया दैवी हि । ये मां एव प्रपद्यन्ते, ते एतां मायां तरन्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः ।<br />माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ॥ १५ ॥<br /></div><br />अन्वय - दुष्कृतिनः मूढाः नराधमाः मायया अपहृतज्ञानाः आसुरं भावं आश्रिताः मां न प्रपद्यन्ते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">चतुर्विधा भजन्ते मां जना: सुकृतिनो S र्जुन ।<br />आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ॥ १६ ॥<br /></div><br />अन्वय - अर्जुन, सुकृतिनः चतुर्विधाः जनाः मां भजन्ते । भरतर्षभ, (ते) आर्तः जिज्ञासुः अर्थार्थी ज्ञानी च ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">तेषां ज्ञानी नित्ययुक्तः एकभक्तिर्विशिष्यते ।<br />प्रियो हि ज्ञानिनोSत्यर्थमहं स च मम प्रियः ॥ १७ ॥<br /></div><br />अन्वय - तेषां नित्ययुक्तः एकभक्तिः ज्ञानी विशिष्यते । हि ज्ञानिनः अहं अत्यर्थं प्रियः सः च मम प्रियः ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम्<br />आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् ॥ १८ ॥<br /></div><br />अन्वय - एते सर्वे उदारा: एव, ज्ञानी तु आत्मा एव, (इति) मे मतं । सः हि युक्तात्मा अनुत्तमां गतिं मां एव आस्थितः ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते ।<br />वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ॥ १९ ॥<br /></div><br />अन्वय - बहूनां जन्मनां अन्ते वासुदेवः सर्वं इति ज्ञानवान् सुदुर्लभः सः महात्मा मां प्रपद्यते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञानाः प्रपद्यन्तेSन्यदेवताः ।<br />तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया ॥ २० ॥<br /></div><br />अन्वय - स्वया प्रकृत्या नियताः तैः तैः कामैः हृतज्ञानाः तं तं नियमं आस्थाय अन्यदेवताः प्रपद्यन्ते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति ।<br />तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम् ॥ २१ ॥<br /></div><br />अन्वय - यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धया अर्चितुं इच्छति तस्य तस्य तां एव अचलां श्रद्धां अहं विदधामि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">स तया श्रद्धया युक्तः तस्याराधनमीहते ।<br />लभते च ततः कामान्मयैव विहितान्हि तान् ॥ २२ ॥<br /></div><br />अन्वय - सह् तया श्रद्धया युक्तः तस्य आराधनं ईहते । ततः च मया एव विहितान् तान् कामान् लभते हि ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अन्तवत्तु फ़लं तेषां तद्भवत्यल्पमेधसाम् ।<br />देवान्देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि ॥ २३ ॥<br /></div><br />अन्वय - तेषां अल्पमेधसां तत् फ़लं तु अन्तवत् भवति । देवयजाः देवान् यान्ति, मद्भक्ताः अपि मां यान्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः ।<br />परं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम् ॥ २४ ॥<br /></div><br />अन्वय - मम अनुत्तमं अव्ययं परं भावं अजानन्तः अबुद्धयः मां अव्यक्तं व्यक्तिं आपन्नं मन्यन्ते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः ।<br />मूढोSयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम् ॥ २५ ॥<br /></div><br />अन्वय - योगमायासमावृतः अहं सर्वस्य प्रकाशः न (अस्मि) । अयं मूढः लोकः मां अजं अव्ययं न अभिजानाति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">वेदाहं समतीतानि वर्तमानानिचार्जुन ।<br />भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कश्चन ॥ २६ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे अर्जुन, अहं समतीतानि वर्तमानानि भविष्याणि च भूतानि च वेद । मां तु कश्चन न वेद ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वंद्वमोहेन भारत ।<br />सर्वभूतानि संमोहं सर्गे यान्ति परंतप ।। २७ ॥<br /></div><br />अन्वय - हे भारत परंतप, सर्गे इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वंद्वमोहेन सर्वभूतानि संमोहं यान्ति ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम् ।<br />ते द्वंद्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढव्रताः ॥ २८ ॥<br /></div><br />अन्वय - येषां तु पुण्यकर्मणां जनानां पापं अन्तगतं, ते द्वंद्वमोहनिर्मुक्ताः मां दृढव्रताः भजन्ते ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये ।<br />ते ब्रम्ह तद्विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम् ॥ २९ ॥<br /></div><br />अन्वय - ये मां आश्रित्य जरामरणमोक्षाय यतन्ति, ते तत् ब्रम्ह कृत्स्नं अध्यात्मं अखिलं कर्म च विदुः ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः ।<br />प्रयाणकालेSपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः ॥ ३० ॥<br /></div><br />अन्वय - ये मां साधिभूताधिदैवं साधियज्ञं च विदुः, ते युक्तचेतसः प्रयाणकाले अपि मां विदुः च ।<br /><br /><div style="text-align: center; ">ॐ तत्सत् ।<br />इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु ब्रम्हविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे<br />ज्ञानविज्ञानयोगो नाम सप्तमोSध्यायः ।</div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-84474614512301964282010-07-08T00:51:00.000-07:002010-07-08T00:52:51.354-07:00षष्ठो ऽ ध्यायः | आत्मसंयमयोगः ।<div style="text-align: center; "><span class="Apple-style-span" style="font-family:arial, sans-serif;font-size:13px;">ॐ श्री परमात्मने नमः |</span></div><div style="text-align: center; "><span class="Apple-style-span" style="font-family:Times;font-size:medium;"><div style="margin-top: 6px; margin-right: 6px; margin-bottom: 6px; margin-left: 6px; padding-top: 0px; padding-right: 0px; padding-bottom: 0px; padding-left: 0px; background-color: rgb(255, 255, 255); min-height: 1100px; counter-reset: __goog_page__ 0; line-height: normal; font-family:Verdana;font-size:10pt;"><span style="font-family:arial, sans-serif;"><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अथ षष्ठो ऽ ध्यायः | आत्मसंयमयोगः ।<br /><div align="center" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><table id="k7j:" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" class="" bordercolor="#000000" style="font-size: 1em; line-height: inherit; border-collapse: collapse; "><tbody><tr style="text-align: left; "><td>1</td><td>श्रीभगवान् उवाच |<br />अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः |<br />स संन्यासी च योगी च न निराग्निर्न चाक्रियः || १ ||</td><td>यः कर्मफलं अनाश्रितः कार्यं कर्म करोति, सः संन्यासी च योगी च, निराग्निः न, अक्रियः च न (संन्यासी च योगी च) |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>2</td><td>यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव |<br />नह्यसन्यस्तसन्कल्पो योगी भवति कश्चन || २ ||</td><td>पाण्डव, यं संन्यासं इति प्राहुः, तं योगं विद्धि | न हि असंन्यस्तसंकल्पः कश्चन योगी भवति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>3</td><td>आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते |<br />योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते || ३ ||</td><td>योगं आरुरुक्षो: मुनेः कर्म कारणं उच्यते | तस्य एव योगारूढस्य शमः कारणं उच्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>4</td><td>यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते |<br />सर्वसंकल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते || ४ ||</td><td>यदा हि सर्वसंकल्पसंन्यासी न इन्द्रियार्थेषु न कर्मसु अनुषज्जते, तदा योगारूढः उच्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>5</td><td>उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् |<br />आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः || ५ ||</td><td>आत्मानं आत्मना उद्धरेत् | आत्मानं न अवसादयेत् | हि आत्मा एव आत्मनः बन्धुः | आत्मा एव आत्मनः रिपुः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>6</td><td>बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः |<br />अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत् || ६ ||</td><td>येन आत्मना आत्मा एव जितः, तस्य आत्मनः आत्मा बन्धुः | अनात्मनः आत्मा तु शत्रुवत् शत्रुत्वे वर्तेत |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>7</td><td>जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः |<br />शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः || ७ ||</td><td>शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः प्रशान्तस्य जितात्मनः परमात्मा समाहितः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>8</td><td>ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः |<br />युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकान्चनः || ८ ||</td><td>ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थः विजितेन्द्रियः समलोष्टाश्मकान्चनः योगी युक्तः इति उच्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>9</td><td>सुह्रुन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु |<br />साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते || ९ ||</td><td>( यः ) सुह्रुन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु साधुषु च पापेषु अपि समबुद्धिः ( सः ) विशिष्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>10</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">योगी युन्जीत सततं आत्मानम् रहसि स्थितः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः || १० ||</div></td><td>यतचित्तात्मा निराशीः अपरिग्रहः योगी एकाकी रहसि स्थितः सततं आत्मानम् युन्जीत |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>11</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरामासनमात्मनः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">नात्युच्छ्रितम् नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् || ११ ||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेंद्रियक्रियः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">उपविश्यासने युन्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये || १२ ||</div></td><td>आत्मनः आसनं शुचौ देशे न अत्युच्छ्रितं न अतिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् स्थिरं प्रतिष्ठाप्य,<br />तत्र आसने उपविश्य मनः एकाग्रं कृत्वा यतचित्तेंद्रियक्रियः आत्मविशुद्धये योगं युन्ज्यात् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>12</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">संप्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् || १३ ||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रम्हचारिव्रते स्थितः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः || १४ ||</div></td><td>कायशिरोग्रीवं समं अचलं धारयन् स्वं नासिकाग्रं संप्रेक्ष्य दिशः च अनवलोकयन्<br />ब्रम्हचारिव्रते स्थितः विगतभीः प्रशान्तात्मा मनः संयम्य मच्चित्तः मत्परः आसीत |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>13</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">युन्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानसः |</span><br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति || १५ ||</span></div></td><td><span style="font-size:85%;">एवं आत्मानम् सदा युन्ज</span><span style="font-size:85%;">न् नियतमानसः </span><span style="font-size:85%;">योगी मत्संस्था</span><span style="font-size:85%;">म् निर्वाणपरमां </span><span style="font-size:85%;">शान्तिं अधिगच्छति |</span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>14</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">नात्यश्नतस्तु योगो S स्ति न चैकांतमनश्नतः |</span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">न चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन || १६ ||</span></div></td><td><span style="font-size:85%;">अर्जुन, अत्यश्नतः तु योगः न अस्ति, न च एकांतं अनश्नतः ( योगः अस्ति ),<br />न च अतिस्वप्नशीलस्य, न च एव जाग्रतः |</span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>15</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु |</span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा || १७ ||</span></div></td><td><span style="font-size:85%;">युक्ताहारविहारस्य कर्मसु युक्तचेष्टस्य युक्तस्वप्नावबोधस्य योगः दुःखहा भवति |</span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>16</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">यदा विनियतं चित्तं आत्मन्येवावतिष्ठति |</span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">निस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा || १८ ||</span></div></td><td><span style="font-size:85%;">यदा विनियतं चित्तं आत्मनि एव अवतिष्ठते तदा सर्वकामेभ्यः निस्पुहः युक्तः इति उच्यते |</span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>17</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">यथा दीपो निवातस्थो नेंगते सोपमा स्मृता |</span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">योगिनो यतचित्तस्य युन्जतो योगमात्मनः || १९ ||</span></div></td><td><span style="font-size:85%;">यथा निवातस्थः दीपः न इन्गते सा उपमा आत्मनः योगं युन्जतः यतचित्तस्य योगिनः स्मृता |</span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>18</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया |</span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति || २० ||</span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="font-size:85%;">सुखमात्यन्तिकं यत्तद्बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रिय</span><span style="font-size:85%;">म् |</span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः || २१ ||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">यस्मिन्स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते || २२ ||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">तं विद्यादुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">स निश्चयेन योक्तव्यो योगो S निर्विण्णचेतसा || २३ ||</div></td><td>यत्र योगसेवया निरुद्धं चित्तं उपरमते यत्र च आत्मना आत्मानम् पश्यन् एव आत्मनि तुष्यति,<br />यत् बुद्धिग्राह्यम् अतींद्रियम् आत्यन्तिकं सुखं तत् वेत्ति, यं च अपरं लाभं लब्ध्वा ततः अधिकं न मन्यते,<br />यस्मिन् स्थितः गुरुणा अपि दुःखेन न विचाल्यते, सः योगः<br />तं विद्यादुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् निश्चयेन अनिर्विण्णचेतसा योक्तव्यः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>19</td><td>संकल्पप्रभावान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः |<br />मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः || २४ ||<br />शनैः शनैरुपरमेत् बुद्ध्या ध्रुतिगृहीतया |<br />आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किंचिदपि चिन्तयेत् || २५ ||</td><td>सर्वान् संकल्पप्रभावान् कामान् अशेषतः त्यक्त्वा, इन्द्रियग्रामं मनसा एव समन्ततः विनियम्य<br />धृतिगृहीतया बुद्ध्या शनैः शनैः उपरमेत्, मनः आत्मसंस्थं कृत्वा, किंचित् अपि न चिन्तयेत् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>20</td><td>यतो यतो निश्चरति मनश्चन्चलमस्थिरम् |<br />ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् || २६ ||</td><td>यतः यतः चंचलं अस्थिरं मनः निश्चरति, ततः ततः एतत् नियम्य आत्मनि एव वशं नयेत् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>21</td><td>प्रशांतमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् |<br />उपैति शांतरजसं ब्रम्हभूतमकल्मषम् || २७ ||</td><td>हि एनं ब्रम्ह्भूतं अकल्मषम् शांतरजसं प्रशांतमनसं योगिनं उत्तमं सुखं उपैति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>22</td><td>युन्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः |<br />सुखेन ब्रम्हसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते || २८ ||</td><td>एवं सदा आत्मानम् युन्जन् विगतकल्मषः योगी अत्यन्तं ब्रम्हसंस्पर्शं सुखं सुखेन अश्नुते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>23</td><td>सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि |<br />ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः || २९ ||</td><td>सर्वत्र समदर्शनः योगयुक्तात्मा आत्मानं सर्वभूतस्थं सर्वभूतानि च आत्मनि ईक्षते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>24</td><td>यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति |<br />तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति || ३० ||</td><td>यः मां सर्वत्र पश्यति सर्वं च मयि पश्यत, तस्य अहम् न प्रणश्यामि, सः च मे न प्रणश्यति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>25</td><td>सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः |<br />सर्वथा वर्तमानो S पि स योगी मयि वर्तते || ३१ ||</td><td>एकत्वं आस्थितः यः सर्वभूतस्थितं मां भजति, सः योगी सर्वथा वर्तमानः अपि मयि वर्तते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>26</td><td>आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति यो S र्जुन |<br />सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः || ३२ ||</td><td>अर्जुन, सुखं वा यदि वा दुःखं, यः आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति,सः योगी परमः मतः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>27</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; ">अर्जुन उवाच<br /></div>यो S यं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन |<br />एतस्याहं न पश्यामि चन्चलत्वात्स्थितिम् स्थिराम् || ३३ ||</td><td>अर्जुनः उवाच, "मधुसूदन, यः अयं योगः त्वया साम्येन प्रोक्तः,<br />एतस्य अहं चन्चलत्वात् स्थिराम् स्थितिम् न पश्यामि |<br /></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>28</td><td>चंचलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद्द्रुढम् |<br />तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् || ३४ ||</td><td>कृष्ण, मनः चंचलं प्रमाथि दृढं बलवत् हि | तस्य निग्रहं अहं वायोः इव सुदुष्करम् मन्ये |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>29</td><td>श्रीभगवानुवाच |<br />असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् |<br />अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते || ३५ ||</td><td>श्रीभगवान् उवाच, "महाबाहो, असंशयं (यत्) मनः दुर्निग्रहं चलम् |<br />कौन्तेय, (तत्) तु अभ्यासेन वैराग्येण च गृह्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>30</td><td>असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः |<br />वश्यात्मना तु यतता शक्यो S वाप्तुमुपायतः || ३६ ||</td><td>योगः असंयतात्मना दुष्प्रापः वश्यात्मना तु उपायतः यतता अवाप्तुं शक्यः इति मे मतिः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>31</td><td>अर्जुन उवाच<br />अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानसः |<br />अप्राप्य योगसंसिद्धिम् कां गतिम् कृष्ण गच्छति || ३७ ||</td><td>अर्जुनः उवाच, " कृष्ण, श्रद्धया उपेतः, (अपि तु) अयतिः योगाच्चलितमानसः<br />योगसंसिद्धिम् अप्राप्य कां गतिम् गच्छति ?</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>32</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति |<br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रम्हण: पथि || ३८ ||</div></td><td>महाबाहो, कच्चित् ब्रम्हण: पथि विमूढः अप्रतिष्ठः उभयविभ्रष्ट: छिन्नाभ्रम् इव नश्यति न ?</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>33</td><td>एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुम् अर्हस्यशेषतः |<br />त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते || ३९ ||</td><td>कृष्ण, एतत् मे संशयं अशेषतः छेत्तुम् अर्हसि | अस्य संशयस्य छेत्ता त्वदन्यः न हि उपपद्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>34</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; ">श्रीभगवानुवाच |<br /></div>पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते |<br />न हि कल्याणकृत्कश्चिद्दुर्गतिम् तात गच्छति || ४० ||</td><td>पार्थ, न एव इह न अमुत्र तस्य विनाशः विद्यते | तात, कल्याणकृत् कश्चित् दुर्गतिम् न गच्छति हि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>35</td><td>प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः |<br />शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टो S भिजायते || ४१ ||</td><td>योगभ्रष्टः पुण्यकृतां लोकान् प्राप्य शाश्वतीः समाः उषित्वा शुचीनां श्रीमतां गेहे अभिजायते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>36</td><td>अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् |<br />एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृषम् || ४२ ||</td><td>अथवा धीमतां योगिनां एव कुले भवति | यदि ईदृशं जन्म, एतत् लोके दुर्लभतरं हि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>37</td><td>तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् |<br />यतते च ततो भूयः सन्सिद्धौ कुरुनन्दन || ४३ ||</td><td>कुरुनन्दन, तत्र तं पौर्वदेहिकम् बुद्धिसंयोगं लभते | ततः च भूयः सन्सिद्धौ यतते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>38</td><td>पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशो S पि सः |<br />जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रम्हातिवर्तते || ४४ ||</td><td>तेन पूर्वाभ्यासेन अवशः अपि सः ह्रियते एव | योगस्य जिज्ञासुः अपि शब्दब्रम्ह अतिवर्तते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>39</td><td>प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः |<br />अनेकजन्मसन्सिद्धस्ततो याति पराम् गतिम् || ४५ ||</td><td>प्रयत्नात् यतमानः संशुद्धकिल्बिषः अनेकजन्मसंसिद्धः योगी ततः पराम् गतिम् याति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>40</td><td>तपस्विभ्यो ऽ धिको योगी ज्ञानिभ्यो ऽ पि मतो ऽ धिकः |<br />कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन || ४६ ||</td><td>योगी तपस्विभ्यः अधिकः ज्ञानिभ्यः अपि अधिकः मतः,<br />कर्मिभ्यः च योगी अधिकः, तस्मात्, अर्जुन, योगी भव |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>41</td><td>योगिनामपि सर्वेषामद्गतेनान्तरात्मना |<br />श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः || ४७ ||</td><td>सर्वेषां योगिनां अपि यः श्रद्धावान् मद्गतेन अन्तरात्मना मां भजते, सः मे युक्ततमः मतः |</td></tr></tbody></table></div></div></div></div></div></div></div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ॐ तत्सत् |<br />इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु ब्रम्हविद्यायाम् योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे<br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">आत्मसंयमयोगो नाम षष्ठो ऽ ध्यायः |<br /></div></div></div></div></div></div></div></div></div></span></div></span></div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-21703898066421990812010-07-08T00:46:00.000-07:002010-07-08T00:47:05.116-07:00पञ्चमोऽध्यायः | कर्मसंन्यासयोगः ।<span class="Apple-style-span" style="font-family: arial, sans-serif; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ॐ श्री परमात्मने नमः |<br />अथ पञ्चमोऽध्यायः | कर्मसंन्यासयोगः ।</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div align="center" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><table id="neqj" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" class="" bordercolor="#000000" style="font-size: 1em; line-height: inherit; border-collapse: collapse; "><tbody><tr style="text-align: left; "><td>1</td><td>अर्जुन उवाच<br />संन्यासं कर्मणाम् कृष्ण पुनर्योगं च शंससि |<br />यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम् || १ ||</td><td>हे कृष्ण, कर्मणाम् संन्यासं पुनः योगं च शंससि | एतयोः यत् एकं श्रेयम सुनिश्चितम्, तत् मे ब्रूहि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>2</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">श्री भगवान उवाच |<br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">संन्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरौ उभौ |<br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">तयोस्तु कर्मसंन्यासात् कर्मयोगो विशिष्यते || २ ||</div></td><td>संन्यासः कर्मयोगः च उभौ निःश्रेयसकरौ | तयोः तु कर्मसंन्यासात् कर्मयोगः विशिष्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>3</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न कान्क्षति |<br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">निर्द्वन्द्वो हि महाबाहो सुखं बन्धात्प्रमुच्यते || ३ ||</div></td><td>सः नित्यसंन्यासी ज्ञेयः, यः न द्वेष्टि न कान्क्षति | महाबाहो, निर्द्वन्द्वः हि बन्धात् सुखं प्रमुच्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>4</td><td>सांख्ययोगौ पृथग्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः |<br />एकमप्यास्थितो सम्यगुभयोर्विन्दते फलम् || ४ ||</td><td>सांख्ययोगौ पृथक् (एवं) बालाः प्रवदन्ति, न पण्डिताः | एकं अपि आस्थितः उभयोः सम्यक् फलं विन्दते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>5</td><td>यत्सान्ख्यै: प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते |<br />एकं सांख्यं च योगं च यः पश्यति स पश्यति || ५ ||</td><td>सान्ख्यै: यत् स्थानं प्राप्यते, तत् योगैः अपि गम्यते | सांख्यं च योगं च यः एकं पश्यति, सः पश्यति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>6</td><td>संन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः |<br />योगयुक्तो मुनिर्ब्रम्ह न चिरेणाधिगच्छति || ६ ||</td><td>महाबाहो, अयोगतः संन्यासः तु दुःखं आप्तुं (भवति) | योगयुक्तः मुनिः न चिरेण ब्रम्ह अधिगच्छति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>7</td><td>योगयुक्तो विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः |<br />सर्वभूतात्मभूतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते || ७ ||</td><td>योगयुक्तः विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः सर्वभूतात्मभूतात्मा कुर्वन् अपि न लिप्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>8</td><td>नैव किंचित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित् |<br />पश्यन्श्रुण्वन्स्प्रुशन्जिघ्रन् अश्नन्गच्छन्स्वपन्श्वसन् || ८ ||<br />प्रलपन्विस्रुजन्ग्रुण्ह्नन्नुन्मिषन्निमिषन्नपि |<br />इन्द्रियाणीन्द्रियस्यार्थे वर्तन्त इति धारयन् || ९ ||</td><td>तत्त्ववित् युक्तः, पश्यन्, श्रुण्वन्, स्प्रुशन्, जिघ्रन्, अश्नन्, गच्छन्, स्वपन्, श्वसन्, प्रलपन्, विसृजन्, ग्रुण्हन्,<br />उन्मिषन्, निमिषन्, अपि " इन्द्रियाणि इन्द्रियस्य अर्थे वर्तन्ते " इति धारयन्, " न एव किंचित् करोमि " इति मन्येत |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>9</td><td>ब्रम्हण्याधाय कर्माणि संगं त्यक्त्वा करोति यः |<br />लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा || १० ||</td><td>यः कर्माणि संगं त्यक्त्वा, ब्रम्हणि आधाय करोति, सः, (यथा) पद्मपत्रं अम्भसा ( न लिप्यते तथा ) इव, पापेन न लिप्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>10</td><td>कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रियैरपि |<br />योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वात्मशुद्धये || ११ ||</td><td>कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैः इन्द्रियैः अपि योगिनः संगं त्यक्त्वा, आत्मशुद्धये कर्म कुर्वन्ति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>11</td><td>युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम् |<br />अयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निबध्यते || १२ ||</td><td>युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा नैष्ठिकीम् शान्तिं आप्नोति | अयुक्तः फले सक्तः कामकारेण निबध्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>12</td><td>सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी |<br />नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन्न कारयन् || १३ ||</td><td>सर्वकर्माणि मनसा नवद्वारे पुरे संन्यस्य वशी देही न कुर्वन् न कारयन् एव सुखं आस्ते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>13</td><td>न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः |<br />न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते || १४ ||</td><td>प्रभुः लोकस्य न कर्तृत्वं न कर्माणि न तु कर्मफलसंयोगं सृजति | स्वभावः प्रवर्तते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>14</td><td>नादत्ते कस्यचित्पापं न चैव सुकृतं विभुः |<br />अज्ञानेनावृतं ज्ञानम् तेन मुह्यन्ति जन्तवः || १५ ||</td><td>विभुः न कस्यचित् पापं आदत्ते, न च सुकृतं एव | ज्ञानम् अज्ञानेन आवृतम् | तेन जन्तवः मुह्यन्ति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>15</td><td>ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मना |<br />तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत्परम् || १६ ||</td><td>येषां तु तत् अज्ञानं आत्मना ज्ञानेन नाशितम्, तेषां तत्परं ज्ञानं आदित्यवत् प्रकाशयति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>16</td><td>तद्बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणा:<br />गच्छन्त्यपुनरावृत्तिम् ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः || १७ ||</td><td>तद्बुद्धयः तदात्मानः तन्निष्ठाः तत्परायणा: ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः अपुनारावृत्तिम् गच्छन्ति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>17</td><td>विद्याविनयसम्पन्ने ब्राम्हणे गवि हस्तिनि |<br />शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः || १८ ||</td><td>पण्डिताः विद्याविनयसम्पन्ने ब्राम्हणे, गवि, हस्तिनि, शुनि, श्वपाके एव च समदर्शिनः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>18</td><td>इहैव तैर्जितः स्वर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः |<br />निर्दोषं हि समं ब्रम्ह तस्माद्ब्रम्हणि ते स्थिताः || १९ ||</td><td>येषां मनः साम्ये स्थितं, तैः इह एव स्वर्गः जितः | निर्दोषं समं हि ब्रम्ह | तस्मात् ते ब्रम्हणि स्थिताः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>19</td><td>न प्रह्रुष्येत्प्रियं प्राप्य नोद्विजेत्प्राप्य चाप्रियम् |<br />स्थिरबुद्धिरसम्मूढो ब्रम्हविद्ब्रम्हणि स्थितः || २० ||</td><td>प्रियं प्राप्य न प्रह्रुष्येत्, अप्रियं प्राप्य न उद्विजेत् च | स्थिरबुद्धिः असम्मूढः ब्रम्हवित् ब्रम्हणि स्थितः (भवति) |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>20</td><td>बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत्सुखम् |<br />स ब्रम्हयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्नुते || २१ ||</td><td>बाह्यस्पर्शेषु असक्तात्मा यत् सुखं आत्मनि विन्दति, सः ब्रम्हयोगयुक्तात्मा अक्षयं सुखं अश्नुते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>21</td><td>ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते |<br />आद्यंतवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः || २२ ||</td><td>कौन्तेय, ये हि संस्पर्शजाः भोगाः ते आद्यन्तवन्तः दुःखयोनयः एव | बुधः तेषु न रमते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>22</td><td>शक्नोतीहैव यः सोढुम् प्राक्शरीरविमोक्षणात् |<br />कामक्रोधोद्भवं वेगं स युक्तः स सुखी नरः || २३ ||</td><td>शरीरविमोक्षणात् प्राक् इह एव यः कामक्रोधोद्भवं वेगं सोढुम् शक्नोति सः नरः युक्तः सः सुखी |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>23</td><td>यो S न्तः सुखो S न्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः |<br />स योगी ब्रम्हनिर्वाणं ब्रम्हभूतो S धिगच्छति || २४ ||</td><td>यः अन्तःसुखः अन्तरारामः तथा यः अन्तर्ज्योतिः एव, सः योगी ब्रम्हभूतः ब्रम्हनिर्वाणं अधिगच्छति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>24</td><td>लभन्ते ब्रम्हनिर्वाणमृषयः क्षीणकल्मषाः |<br />छिन्नद्वैधा यतात्मानः सर्वभूतहिते रताः || २५ ||</td><td>यतात्मानः छिन्नद्वैधाः क्षीणकल्मषाः सर्वभूतहिते रताः रुषयः ब्रम्हनिर्वाणं लभन्ते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>25</td><td>कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यतचेतसाम् |<br />अभितो ब्रम्हनिर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम् || २६ ||</td><td>कामक्रोधवियुक्तानां यतचेतसाम् विदितात्मनाम् यतीनां अभितः ब्रम्हनिर्वाणं वर्तते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>26</td><td>स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्याँश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः |<br />प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ || २७ ||<br />यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः |<br />विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः || २८ ||</td><td>बाह्यान् स्पर्शान् बहिः कृत्वा, चक्षुः च भ्रुवोः अंतरे (कृत्वा) नासाभ्यन्तरचारिणौ प्राणापानौ समौ कृत्वा<br />यः मुनिः विगतेच्छाभयक्रोधः यतेन्द्रियमनोबुद्धिः मोक्षपरायणः सः सदा मुक्तः एव |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>27</td><td>भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम् |<br />सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति || २९ ||</td><td>मां यज्ञतपसां भोक्तारं सर्वलोकमहेश्वरम् सर्वभूतानां सुहृदं ज्ञात्वा शान्तिं रुच्छति |</td></tr></tbody></table></div></div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><br /></div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: left; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; ">ॐ तत्सत् |<br />इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु ब्रम्हविद्यायाम् योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे<br /></div>कर्मसंन्यासयोगो नाम पंचमो S ध्यायः |</div><div><br /></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></div></span>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-37479183028474803672010-07-08T00:42:00.001-07:002010-07-08T00:42:55.718-07:00चतुर्थो S ध्यायः | ज्ञानकर्मसंन्यासयोगो नाम |<span class="Apple-style-span" style="font-family: arial, sans-serif; "><blockquote class="gmail_quote" style="padding-top: 10px; padding-right: 10px; padding-bottom: 10px; padding-left: 10px; border-top-width: 1px; border-right-width: 1px; border-bottom-width: 1px; border-left-width: 1px; border-top-color: rgb(221, 221, 221); border-right-color: rgb(221, 221, 221); border-bottom-color: rgb(221, 221, 221); border-left-color: rgb(221, 221, 221); border-top-style: dashed; border-right-style: dashed; border-bottom-style: dashed; border-left-style: dashed; margin-right: 0pt; margin-left: 0.8ex; "><div class="gmail_quote" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><blockquote class="gmail_quote" style="padding-top: 10px; padding-right: 10px; padding-bottom: 10px; padding-left: 10px; border-top-width: 1px; border-right-width: 1px; border-bottom-width: 1px; border-left-width: 1px; border-top-color: rgb(221, 221, 221); border-right-color: rgb(221, 221, 221); border-bottom-color: rgb(221, 221, 221); border-left-color: rgb(221, 221, 221); border-top-style: dashed; border-right-style: dashed; border-bottom-style: dashed; border-left-style: dashed; margin-right: 0pt; margin-left: 0.8ex; "><div class="gmail_quote" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><blockquote class="gmail_quote" style="padding-top: 10px; padding-right: 10px; padding-bottom: 10px; padding-left: 10px; border-top-width: 1px; border-right-width: 1px; border-bottom-width: 1px; border-left-width: 1px; border-top-color: rgb(221, 221, 221); border-right-color: rgb(221, 221, 221); border-bottom-color: rgb(221, 221, 221); border-left-color: rgb(221, 221, 221); border-top-style: dashed; border-right-style: dashed; border-bottom-style: dashed; border-left-style: dashed; margin-right: 0pt; margin-left: 0.8ex; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अथ चतुर्थो S ध्यायः | ज्ञानकर्मसंन्यासयोगो नाम |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><table id="k-j7" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" class="" bordercolor="#000000" style="font-size: 1em; line-height: inherit; border-collapse: collapse; "><tbody><tr style="text-align: left; "><td>1</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">श्री भगवान उवाच |<br /></div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् |<br />विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवे S ब्रवीत् || १ ||</div></td><td>इमं अव्ययं योगं अहं विवस्वते प्रोक्तवान् | विवस्वान् मनवे प्राह | मनुः इक्ष्वाकवे अब्रवीत् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>2</td><td>एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः |<br />स कालेनेह महता योगो नष्टः परंतप || २ ||</td><td>परंतप, एवं राजर्षयः परम्पराप्राप्तम् इमं (योगं) विदुः | सः योगः इह महता कालेन नष्टः |<br /><br />पहले वाक्यके अन्वयमें शब्दोंका क्रम बदलनेसे अलग अलग भावार्थ बनते हैं, जैसे -<br />एवं इमं परम्पराप्राप्तम् (योगं) राजर्षयः विदुः | या - एवं राजर्षयः इमं परम्पराप्राप्तम् (योगं) विदुः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>3</td><td>स एवायं मया ते S द्य योगः प्रोक्तः पुरातनः |<br />भक्तो S सि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम् || ३ ||</td><td>सः एव पुरातनः योगः मया अद्य अयं ते प्रोक्तः | मे भक्तः सखा च असि इति हि एतद् उत्तमं रहस्यं (प्रोक्तं) |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>4</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अर्जुन उवाच |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">कथमेतद्विजानीयाम् त्वमादौ प्रोक्तवानिति || ४ ||</div></td><td>अर्जुनः उवाच, "भवतः जन्म अपरं, विवस्वतः जन्म (तु) परम् | एतद् (रहस्यं) आदौ त्वं प्रोक्तवान् इति कथं विजानीयाम् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>5</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">श्री भगवान उवाच |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">तान्यहम वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परंतप || ५ ||</div></td><td>अर्जुन, मे तव च बहूनि जन्मानि व्यतीतानि | परंतप, अहम् तानि सर्वाणि वेद, त्वं न वेत्थ |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>6</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अजो S पि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरो S पि सन् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">प्रकृतिम् स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया || ६ ||</div></td><td>अजः अव्ययात्मा अपि सन् भूतानां ईश्वरः अपि सन्, स्वां प्रकृतिम् अधिष्ठाय आत्ममायया संभवामि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>7</td><td>यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत |<br />अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् || ७ ||</td><td>भारत, यदा यदा हि धर्मस्यग्लानिः भवति, अधर्मस्य अभ्युत्थानं ( च भवति ) तदा अहम् आत्मानं सृजामि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>8</td><td>परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् |<br />धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे || ८ ||</td><td>साधूनां परित्राणाय दुष्कृताम् विनाशाय च धर्मसंस्थापनार्थाय ( च अहम् ) युगे युगे संभवामि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>9</td><td>जन्म कर्म च मे दिव्यं एवं यो वेत्ति तत्त्वतः |<br />त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सो S र्जुन || ९ ||</td><td>अर्जुन, मे जन्म कर्म च दिव्यं, एवं यः तत्त्वतः वेत्ति, सः देहं त्यक्त्वा पुनः जन्म न एति, (सः) माम् एति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>10</td><td>वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः |<br />बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः || १० ||</td><td>वीतरागभयक्रोधाः, मन्मया:, मां उपाश्रिताः, ज्ञानतपसा पूताः, बहवः मद्भावं आगताः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>11</td><td>ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् |<br />मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः || ११ ||</td><td>ये मां यथा प्रपद्यन्ते तान् अहम् तथा एव भजामि | पार्थ, मनुष्याः सर्वशः मम वर्त्मा अनुवर्तन्ते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>12</td><td>कान्क्षन्त: कर्मणाम् सिद्धिं यजन्त इह देवताः |<br />क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा || १२ ||</td><td>इह कर्मणाम् सिद्धिं कान्क्षन्त: देवताः यजन्ते | मानुषे लोके कर्मजा सिद्धिः क्षिप्रं हि भवति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>13</td><td>चातुर्वर्ण्यम् मया स्रुष्टम् गुणकर्मविभागशः |<br />तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम् || १३ ||</td><td>मया गुणकर्मविभागशः चातुर्वर्ण्यम् स्रुष्टम् | अव्ययं मां तस्य कर्तारं अकर्तारं अपि विद्धि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>14</td><td>न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा |<br />इति मां यो S भिजानाती कर्मभिर्न स बध्यते || १४ ||</td><td>"कर्माणि मां न लिम्पन्ति, न मे कर्मफले स्पृहा" इति यः मां अभिजानाति, सः कर्मभिः न बध्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>15</td><td>एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षिभिः |<br />कुरु कर्मैव तस्मात्त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम् || १५ ||</td><td>पूर्वैः मुमुक्षिभिः अपि कर्म एवं ज्ञात्वा (एव) कृतम् | तस्मात् त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतं एव कर्म कुरु |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>16</td><td>किं कर्म किमकर्मेति कवयो S प्यत्र मोहिताः |<br />तत्ते कर्म प्रविक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसे S शुभात् || १६ ||</td><td>" किं कर्म किं अकर्म " इति अत्र कवयः अपि मोहिताः | ते तत् कर्म प्रविक्ष्यामि, यत् ज्ञात्वा अशुभात् मोक्ष्यसे |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>17</td><td>कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः |<br />अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः || १७ ||</td><td>कर्मणः गतिः गहना, हि कर्मणः अपि बोद्धव्यं, विकर्मणः च बोद्धव्यं, अकर्मणः च बोद्धव्यम् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>18</td><td>कर्मण्यकर्म यः पश्येत् अकर्मणि च कर्म यः |<br />स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् || १८ ||</td><td>यः कर्मणि अकर्म पश्येत्, यः च अकर्मणि कर्म (पश्येत्), सः मनुष्येषु बुद्धिमान्, कृत्स्नकर्मकृत् (अपि) सः युक्तः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>19</td><td>यस्य सर्वे समारम्भाः कामसंकल्पवर्जिताः |<br />ज्ञानाग्निदग्धकर्माणम् तमाहुः पण्डितम् बुधाः || १९ ||</td><td>यस्य सर्वे समारम्भाः कामसंकल्पवर्जिताः, तं ज्ञानाग्निदग्धकर्माणम् बुधाः पण्डितम् आहुः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>20</td><td>त्यक्त्वा कर्मफलासंगं नित्यतृप्तो निराश्रयः |<br />कर्मण्यभिप्रवृत्तो S पि नैव किंचित्करोति सः || २० ||</td><td>कर्मफलासंगं त्यक्त्वा नित्यतृप्तः निराश्रयः कर्मणि अभिप्रवृत्तः अपि सः किंचित् एव न करोति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>21</td><td>निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः |<br />शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् || २१ ||</td><td>निराशी:, यतचित्तात्मा, त्यक्तसर्वपरिग्रहः, केवलं शारीरं कर्म कुर्वन्, किल्बिषम् न आप्नोति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>22</td><td>यद्रुच्छालाभसन्तुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः |<br />समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वापि न निबध्यते || २२ ||</td><td>यद्रुच्छालाभसन्तुष्टः, द्वंद्वातीतः, विमत्सरः, सिद्धौ असिद्धौ च समः कृत्वा अपि न निबध्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>23</td><td>गतसंगस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतसः |<br />यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते || २३ ||</td><td>गतसंगस्य, मुक्तस्य, ज्ञानावस्थितचेतसः, यज्ञाय आचरतः समग्रं कर्म प्रविलीयते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>24</td><td>ब्रम्हार्पणम् ब्रम्हहविर्ब्रम्हाग्नौ ब्रम्हणा हुतम् |<br />ब्रम्हैव तेन गन्तव्यं ब्रम्हकर्मसमाधिना || २४ ||</td><td>ब्रम्हणा ब्रम्हहविः ब्रम्हाग्नौ ब्रम्हार्पणम् हुतम् | तेन ब्रम्हकर्मसमाधिना ब्रम्ह एव गन्तव्यम् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>25</td><td>दैवमेवापरे यज्ञम् योगिनः पर्युपासते |<br />ब्रम्हाग्नावपरे यज्ञम् यज्ञेनैवोपजिव्हति || २५ ||</td><td>अपरे योगिनः दैवं यज्ञम् एव पर्युपासते | अपरे ब्रम्हाग्नौ यज्ञम् यज्ञेन एव उपजिव्हति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>26</td><td>श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुव्हति |<br />शब्दादीन्विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुव्हति || २६ ||</td><td>अन्ये श्रोत्रादीनि इन्द्रियाणि संयमाग्निषु जुव्हति | अन्ये शब्दादीनि विषयानि इन्द्रियाग्निषु जुव्हति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>27</td><td>सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे |<br />आत्मसंयमयोगाग्नौ जुव्हति ज्ञानदीपिते || २७ ||</td><td>अपरे सर्वाणि इन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि च ज्ञानदीपिते आत्मसंयमयोगाग्नौ जुव्हति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>28</td><td>द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे |<br />स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः || २८ ||</td><td>तथा अपरे द्रव्ययज्ञाः तपोयज्ञाः योगयज्ञाः स्वाध्यायज्ञानयज्ञाः च संशितव्रताः यतयः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>29</td><td>अपाने जुव्हति प्राणं प्राणे S पानं तथापरे |<br />प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः || २९ ||</td><td>अपरे प्राणायामपरायणाः प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणं अपाने जुव्हति, तथा अपानं प्राणे (जुव्हति) |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>30</td><td>अपरे नियताहाराः प्राणान् प्राणेषु जुव्हति |<br />सर्वे S प्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः || ३० ||</td><td>अपरे नियताहाराः प्राणान् प्राणेषु जुव्हति | एते सर्वे अपि यज्ञविदः यज्ञक्षपितकल्मषाः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>31</td><td>यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रम्हसनातनम् |<br />नायं लोको S स्त्ययज्ञस्य कुतो S न्यः कुरुसत्तम || ३१ ||</td><td>यज्ञशिष्टामृतभुजः ब्रम्हसनातनम् यान्ति | कुरुसत्तम, अयज्ञस्य अयं लोकः न अस्ति, कुतः अन्यः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>32</td><td>एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रम्हणो मुखे |<br />कर्मजान् विद्धि तान् सर्वान् एवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे || ३२ ||</td><td>एवं ब्रम्हणः मुखे बहुविधाः यज्ञाः वितताः | तान् सर्वान् कर्मजान् विद्धि | एवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>33</td><td>श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञात् ज्ञानयज्ञः परंतप |<br />सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते || ३३ ||</td><td>परंतप, द्रव्यमयात् यज्ञात् ज्ञानयज्ञः श्रेयान् | पार्थ, सर्वं अखिलं कर्म ज्ञाने परिसमाप्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>34</td><td>तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया |<br />उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानम् ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः || ३४ ||</td><td>तत् प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया विद्धि | ज्ञानिनः तत्त्वदर्शिनः ते ज्ञानम् उपदेक्ष्यन्ति |<br /><br />शिर्डी के साईबाबा ने दूसरे चरण में अवग्रह लेनेका सुझाव दिया |<br />अवग्रह लेनेसे दूसरा चरण " उपदेक्ष्यन्ति ते S ज्ञानम् ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः | " ऐसा होगा |<br />और तब अन्वय बनेगा " ज्ञानिनः तत्त्वदर्शिनः ते अज्ञानम् उपदेक्ष्यन्ति |"<br />इस अन्वयका भावार्थ पहले अन्वयसे एकदम उलटा हो जाता है |<br />लेकिन इसका समर्थन भी और स्तोत्रोमे मिलता है | जैसे, श्री दक्षिणामूर्ती के स्तोत्र में गुरू की व्याख्या ऐसी बतायी है |<br /><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">गुकारस्त्वन्धकारो वै रुकारस्तन्निवर्तकः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अन्धकारनिवर्तित्वात् गुरुरित्यभिधीयते ||</div>साईबाबाने दिया हुआ सुझाव गुरूकी इस व्याख्यासे कितना मेल खाता है!! महंतों की यही तो महत्ता है!!</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>35</td><td>यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहं एवं यास्यसि पाण्डव |<br />येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथा मयि || ३५ ||</td><td>यत् ज्ञात्वा, पाण्डव, एवं मोहम पुनः न यास्यसि | येन अशेषेण भूतानि यथा मयि द्रक्ष्यसि (तथा) आत्मनि (द्रक्ष्यसि) |<br /><br />यह श्लोक और इसका अन्वय स्वतंत्र वाक्य नहीं है | ये वाक्यांश हैं |<br />इन वाक्यांशोका सम्बन्ध ३४ वे श्लोक के " तत् विद्धि " से है | इस प्रकारसे ये दोनों श्लोक मिलकर एक वाक्य बनता है |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>36</td><td>अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः |<br />सर्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं सन्तरिष्यसि || ३६ ||</td><td>सर्वेभ्यः पापेभ्यः अपि पापकृत्तमः असि चेत्, ज्ञानप्लवेन एव सर्वं वृजिनं सन्तरिष्यसि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>37</td><td>यथैधान्सि समिद्धो S ग्निर्भस्मसात्कुरुते S र्जुन |<br />ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा || ३७ ||</td><td>अर्जुन, यथा समिद्धः अग्निः एधान्सि भस्मसात् कुरुते, तथा ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>38</td><td>न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते |<br />तत्स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति || ३८ ||</td><td>ज्ञानेन सदृशं पवित्रं इह न हि विद्यते | योगसंसिद्धः कालेन स्वयं तत् आत्मनि विन्दति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>39</td><td>श्रद्धावांल्लभते ज्ञानम् तत्परः संयतेन्द्रियः |<br />ज्ञानम् लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति || ३९ ||</td><td>श्रद्धावान् तत्परः संयतेन्द्रियः ज्ञानम् लभते | ज्ञानम् लब्ध्वा अचिरेण परां शान्तिम् अधिगच्छति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>40</td><td>अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति |<br />नायं लोको S अस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः || ४० ||</td><td>अज्ञः च अश्रद्दधानः च संशयात्मा विनश्यति | संशयात्मनः न अयं लोकः अस्ति, न परः, न सुखम् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>41</td><td>योगसन्यस्तकर्माणं ज्ञानसन्च्छिन्नसंशयम् |<br />आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय || ४१ ||</td><td>धनञ्जय, योगसन्यस्तकर्माणं ज्ञानसन्च्छिन्नसंशयम् आत्मवन्तं कर्माणि न निबध्नन्ति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>42</td><td>तस्मादज्ञानसंभूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः |<br />छित्वैनम् संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत || ४२ ||</td><td>भारत, तस्मात् एनं हृत्स्थं अज्ञानसंभूतं आत्मनः संशयं ज्ञानासिना छित्वा योगं आतिष्ठ उत्तिष्ठ |</td></tr></tbody></table></div><br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ॐ तत्सत् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु ब्रम्हविद्यायाम् योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ज्ञानकर्मसंन्यासयोगो नाम चतुर्थो S ध्यायः |</div><div><br /></div></div></blockquote></div></blockquote></div></div></div></blockquote></span>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-33343112824579212202010-07-08T00:40:00.000-07:002010-07-08T00:41:11.592-07:00तृतीयो S ध्यायः | कर्मयोगो नाम |<span class="Apple-style-span" style="font-family: arial, sans-serif; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ॐ श्री परमात्मने नमः| अथ तृतीयो S ध्यायः | कर्मयोगो नाम |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><br /><table id="quo4" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" class="" bordercolor="#000000" style="font-size: 1em; line-height: inherit; border-collapse: collapse; "><tbody><tr style="text-align: left; "><td>1</td><td>अर्जुन उवाच<br />ज्यायसी चेत् कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन |<br />तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव || १ ||</td><td>अर्जुनः उवाच, "जनार्दन, चेत् ते मता बुद्धिः कर्मणः ज्यायसी ( अस्ति ), तत् केशव, मां घोरे कर्मणि किं नियोजयसि ?</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>2</td><td>व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे |<br />तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयो S हमाप्नुयाम् || २ ||</td><td>व्यामिश्रेण वाक्येन मे बुद्धिं मोहयसि इव | येन अहम् श्रेयः आप्नुयाम् तत् एकं निश्चित्य वद |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>3</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">श्री भगवान उवाच</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">लोके S स्मिन द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ |<br />ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् || ३ ||</div></td><td>श्रीभगवान् उवाच, "अनघ, अस्मिन् लोके मया पुरा द्विविधा निष्ठा प्रोक्ता - ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>4</td><td>न कर्मणामनाराम्भात् नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते |<br />न च संन्यसनादेव सिद्धिम समधिगच्छति || ४ ||</td><td>कर्मणाम् अनारम्भात् पुरुषः नैष्कर्म्यं न अश्नुते | न च संन्यसनात् एव सिद्धिं समधिगच्छति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>5</td><td>न हि कश्चित् क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् |<br />कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रक्रुतिजैर्गुणै: || ५ ||</td><td>कश्चित् जातु क्षणं अपि अकर्मकृत् न तिष्ठति हि | सर्वः प्रक्रुतिजै: गुणै: अवशः हि | कर्म (तु) कार्यते एव |<br /><br />यह पाँचवा श्लोक ठीक अन्वय बनानेके लिए बहुतही आव्हानात्मक है |<br />'प्रक्रुतिजै: गुणै: कर्म कार्यते' यह वाक्यांश कर्मणि प्रयोगमें है |<br />कर्तरीमें इसका रूप 'प्रक्रुतिजा: गुणाः कर्म कुर्वन्ति' यह होगा |<br />लेकिन 'सर्वः' शब्द पुल्लिंगी प्रथमा विभक्तीका है | दूसरा कोई भी शब्द पुल्लिंगी नहीं है |<br />इसलिए वह अन्य किसीभी शब्दों के साथ मेल नहीं खाता | कुल मिलाकर व्याकरण दृष्टीसे समाधानकारक अन्वय नहीं बनता |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>6</td><td>कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन् |<br />इन्द्रियार्थान् विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते || ६ ||</td><td>यः विमूढात्मा कर्मेन्द्रियाणि संयम्य मनसा इन्द्रियार्थान् स्मरन् आस्ते सः मिथ्याचारः उच्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>7</td><td>यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभते S र्जुन |<br />कर्मेन्द्रियै: कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते || ७ ||</td><td>अर्जुन, यः तु इन्द्रियाणि मनसा नियम्य असक्तः कर्मेन्द्रियै: कर्मयोगं आरभते सः विशिष्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>8</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मण: |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मण: || ८ ||</div></td><td>त्वं नियतं कर्म कुरु | अकर्मण: कर्म ज्यायः हि | हि अकर्मण: ते शरीरयात्रा अपि न प्रसिद्ध्येत् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>9</td><td>यज्ञार्थात्कर्मणो S न्यत्र लोको S यं कर्मबन्धनः |<br />तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसन्ग: समाचर || ९ ||</td><td>अन्वय १ - यज्ञार्थात्कर्मण: (लोकः) अन्यत्र, अयं लोकः कर्मबन्धनः | तदर्थं कौन्तेय मुक्तसन्ग: कर्म समाचर |<br />अन्वय २ - अन्यत्र यज्ञार्थात् कर्मणः अयं लोकः कर्मबन्धनः | तदर्थं कौन्तेय मुक्तसन्ग: कर्म समाचर |<br /><br />संधिविग्रह अलग तरहसे करनेसे या अन्वय भी अलग तरहसे करनेसे भावार्थमे काफी फरक आता है |<br />अलग अलग लोग गीताका अलग अलग अर्थ पेश करते हैं इसका यह एक महत्त्वपूर्ण कारण है |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>10</td><td>सहयज्ञा: प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः |<br />अनेन प्रसविश्यध्वं एष वोऽस्त्विष्टकामधुक् || १० ||</td><td>सहयज्ञा: प्रजाः सृष्ट्वा प्रजापतिः पुरा उवाच, "अनेन प्रसविश्यध्वं | एषः वः इष्टकामधुक् अस्तु |"</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>11</td><td>देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः |<br />परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ || ११ ||</td><td>अनेन देवाः भावयत, ते देवाः वः भावयन्तु, (एवं) परस्परं भावयन्तः परं श्रेयः अवाप्स्यथ |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>12</td><td>इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः |<br />तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुंक्ते स्तेन एव सः || १२ ||</td><td>यज्ञभाविताः देवाः वः इष्टान् भोगान् हि दास्यन्ते | तैः दत्तान् (भोगान्) यः एभ्यः अप्रदाय भुंक्ते सः स्तेनः एव |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>13</td><td>यज्ञशिष्टाशिनः संतो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषै: |<br />भुंजते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् || १३ ||</td><td>यज्ञशिष्टाशिनः सन्तः सर्वकिल्बिषै: मुच्यन्ते | ये आत्मकारणात् पचन्ति, ते तु अघं पापाः भुंजते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>14</td><td>अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भव: |<br />यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः || १४ ||</td><td>भूतानि अन्नात् भवन्ति, पर्जन्यात् अन्नसंभवः (भवति) | यज्ञात् पर्जन्यः भवति, यज्ञः (तु) कर्मसमुद्भवः (भवति) |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>15</td><td>कर्म ब्रम्होद्भवं विद्धि ब्रम्हाक्षरसमुद्भवं |<br />तस्मात्सर्वगतं ब्रम्ह नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितं || १५ ||</td><td>कर्म ब्रम्होद्भवं विद्धि, ब्रम्ह अक्षरसमुद्भवम् | तस्मात् सर्वगतं ब्रम्ह नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>16</td><td>एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयातीह यः |<br />अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति || १६ ||</td><td>पार्थ, यः एवं प्रवर्तितं चक्रं इह न अनुवर्तति, सः अघायुः इन्द्रियारामः मोघं जीवति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>17</td><td>यस्त्वात्मरतिरेव स्यात् आत्मत्रुप्तश्च मानवः |<br />आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्यम् न विद्यते || १७ ||</td><td>यः तु मानवः आत्मतृप्तः एव आत्मरतिः आत्मनि एव संतुष्टः च स्यात्, तस्य कार्यम् न विद्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>18</td><td>नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन |<br />न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः || १८ ||</td><td>इह तस्य कृतेन कश्चन: अर्थः न, न अकृतेन (कश्चन: अर्थः) | अस्य च सर्वभूतेषु कश्चित् अर्थव्यपाश्रयः न |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>19</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">तस्मादसक्तः सततं कार्यम् कर्म समाचर |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">असक्तो ह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषः || १९ ||</div></td><td>तस्मात् सततं कार्यम् कर्म असक्तः समाचर | असक्तः कर्म आचरन् पूरुषः हि परं आप्नोति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>20</td><td><span style="color:#888888;"><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span style="color: rgb(0, 0, 0); ">कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः |</span></div></span><div class="gmail_quote" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">लोकसंग्रहमेवापि सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि || २० ||</div></div></td><td>जनकादयः कर्मणा एव संसिद्धिम् आस्थिताः | सम्पश्यन् (त्वं) लोकसन्ग्रहम् अपि कर्तुम् अर्हसि एव |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>21</td><td>यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः |<br />स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते || २१ ||</td><td>श्रेष्ठः यद् यद् आचरति तद् तद् एव इतरः जनः | सः यत् प्रमाणं कुरुते, लोकः तद् अनुवर्तते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>22</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किंचन |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">नानवाप्तमवाप्तव्यम् वर्त एव च कर्मणि || २२ ||</div></div></td><td>पार्थ, मे त्रिषु लोकेषु किंचन कर्तव्यं न अस्ति | न (किंचन) अनवाप्तं, (न किंचन) अवाप्तव्यम् (अस्ति) | कर्मणि च वर्ते एव |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>23</td><td>यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रित: |<br />मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः || २३ ||</td><td>पार्थ, यदि अहम् जातु कर्मणि अतन्द्रितः न वर्तेयं, सर्वशः मनुष्याः मम वर्त्म अनुवर्तन्ते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>24</td><td>उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्याम् कर्म चेदहम् |<br />संकरस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः || २४ ||</td><td>चेद् अहम् कर्म न कुर्याम्, इमे लोकाः उत्सीदेयुः, (अहम्) संकरस्य कर्ता स्याम्, इमाः प्रजाः उपहन्याम् च |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>25</td><td>सक्ताः कर्मण्यविद्वान्सो यथा कुर्वन्ति भारत |<br />कुर्याद्विद्वान्स्तथासक्तस्चिकिर्षुर्लोकसंग्रहम || २५ ||</td><td>भारत, कर्मणि सक्ताः अविद्वांसः यथा कुर्वन्ति, तथा असक्तः लोकसंग्रहम् चिकिर्षु: विद्वान् कुर्यात् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>26</td><td>न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानाम् कर्मसंगिनाम् |<br />जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तः समाचरन् || २६ ||</td><td>अज्ञानाम् कर्मसंगिनाम् बुद्धिभेदं न जनयेत् | युक्तः समाचरन् विद्वान् सर्वकर्माणि जोषयेत् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>27</td><td>प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणै: कर्माणि सर्वशः |<br />अहंकारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते || २७ ||</td><td>सर्वशः कर्माणि प्रकृतेः गुणै: क्रियमाणानि | अहंकारविमूढात्मा ' अहम् कर्ता ' इति मन्यते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>28</td><td>तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयो: |<br />गुणा गुणेषु वर्तन्ते इति मत्वा न सज्जते || २८ ||</td><td>महाबाहो, गुणकर्मविभागयो: तत्त्ववित् तु ' गुणाः गुणेषु वर्तन्ते ' इति मत्वा न सज्जते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>29</td><td>प्रकृतेर्गुणसम्मूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु |<br />तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत् || २९ ||</td><td>प्रकृतेः गुणसम्मूढाः गुणकर्मसु सज्जन्ते | तान् अकृत्स्नविदः मन्दान् कृत्स्नवित् न विचालयेत् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>30</td><td>मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा |<br />निराशीर्निर्ममो भूत्वा युद्ध्यस्व विगतज्वरः || ३० ||</td><td>अध्यात्मचेतसा सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य निराशीः निर्ममः भूत्वा विगतज्वरः युद्ध्यस्व |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>31</td><td>ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः |<br />श्रद्धावंतो S नसूयन्तो मुच्यन्ते ते S पि कर्मभिः || ३१ ||</td><td>ये मानवाः मे इदं मतं नित्यं अनुतिष्ठन्ति, ते श्रद्धावन्तः अनसूयन्तः कर्मभिः अपि मुच्यन्ते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>32</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ये त्वेतद्भ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् |</div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सर्वज्ञानविमूढान्स्तान्विद्धि नष्टानचेतस: || ३२ ||</div></td><td>ये तु अभ्यसूयंत: मे एतद् मतम् न अनुतिष्ठन्ति, तान् अचेतसः सर्वज्ञानविमूढान् नष्टान् विद्धि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>33</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि |</div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">प्रकृतिम् यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति || ३३ ||</div></div></td><td>ज्ञानवान् अपि स्वस्याः प्रकृतेः सदृशं चेष्टते | भूतानि प्रकृतिम् (एव) यान्ति | निग्रहः किं करिष्यति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>34</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ |</div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">तयोर्न वशमागच्छेत् तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ || ३४ ||</div></div></td><td>इन्द्रियस्य इन्द्रियस्य अर्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ | तयोः वशं न आगच्छेत् | तौ अस्य परिपन्थिनौ हि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>35</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् |</div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः || ३५ ||</div></div></td><td>परधर्मात् स्वनुष्ठितात् विगुणः (अपि) स्वधर्मः श्रेयः | स्वधर्मे निधनं श्रेयः | परधर्मः (तु) भयावहः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>36</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अर्जुन उवाच |</div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अथ केन प्रयुक्तो S यम् पापं चरति पूरुषः |<br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अनिच्छन् अपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः || ३६ ||</div></div></td><td>अर्जुनः उवाच, "वार्ष्णेय, अथ केन प्रयुक्तः अयं पूरुषः अनिच्छन् अपि बलात् नियोजितः इव पापं चरति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>37</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">श्रीभगवान् उवाच |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">महाशनो महापाप्मा विध्येनं इह वैरिणम् || ३७ ||</div></td><td>श्रीभगवान् उवाच, "रजोगुणसमुद्भवः एषः कामः एषः क्रोधः महाशनः महापाप्मा | इह एनं वैरिणम् विद्धि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>38</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">धूमेनाव्रियते वन्हिर्यथादर्शो मलेन च |</div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">यथोल्बेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदामावृतम् || ३८ ||</div></div></td><td>यथा वन्हिः धूमेन, आदर्शः च मलेन आव्रियते, यथा उल्बेन गर्भः आवृतः तथा तेन इदं आवृतम् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>39</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा |</div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च || ३९ ||</div></div></td><td>कौन्तेय, ज्ञानिनः नित्यवैरिणा एतेन कामरूपेण दुष्पूरेण अनलेन च ज्ञानम् आवृतम् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>40</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते |</div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम् || ४० ||</div></div></td><td>इन्द्रियाणि मनः बुद्धिः अस्य अधिष्ठानं उच्यते | एषः ज्ञानम् आवृत्य एतैः देहिनं विमोहयति |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>41</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ |</div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम् || ४१ ||</div></div></td><td>भरतर्षभ, तस्मात् त्वं आदौ इन्द्रियाणि नियम्य एनं ज्ञानविज्ञाननाशनम् पाप्मानं प्रजहि हि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>42</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">इन्द्रियाणि पराण्याहु: इन्द्रियेभ्यः परं मनः |</div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः || ४२ ||</div></div></td><td>(विद्वंतः) आहुः यत्, इन्द्रियाणि पराणि, इन्द्रियेभ्यः मनः परं, बुद्धिः तु मनसः परा, सः तु बुद्धेः परतः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>43</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा सन्स्तभ्यात्मानमात्मना |</div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">जहिः शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् || ४३ ||</div></div></td><td>महाबाहो, एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा, आत्मानम् आत्मना संस्तभ्य दुरासदम् कामरूपं शत्रुं जहि |</td></tr></tbody></table></div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><br /></div><div class="gmail_quote" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ॐ तत्सत् |</div></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु ब्रम्हविद्यायाम् योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे<br />कर्मयोगो नाम तृतीयो S ध्यायः |</div><div><br /></div></div></div></span>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-80534544592439194222010-07-08T00:35:00.000-07:002010-07-08T00:36:52.348-07:00द्वितीयोऽध्यायः । सांख्ययोगः ।<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgEBXEoRh5YscsbA-u4-OOcsFMG-15RbY61QXYbVU1M2WYtboFXjrpGMRAeWW6w0wxHjKpPrq5koSmg_Fgv4KqsqKkXAVHz22uYmyOrQCbjvkpn_hAaCRFR4dWtiBkTtrv9ShYe2H-o_pzE/s1600-h/Adhyay+2+S1+to+S23.jpg"><img src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgEBXEoRh5YscsbA-u4-OOcsFMG-15RbY61QXYbVU1M2WYtboFXjrpGMRAeWW6w0wxHjKpPrq5koSmg_Fgv4KqsqKkXAVHz22uYmyOrQCbjvkpn_hAaCRFR4dWtiBkTtrv9ShYe2H-o_pzE/s320/Adhyay+2+S1+to+S23.jpg" border="0" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5344454138437285202" style="float: left; margin-top: 0px; margin-right: 10px; margin-bottom: 10px; margin-left: 0px; cursor: pointer; width: 298px; height: 320px; " /></a><br /><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhBktVT-1UDWL9LrswtagtGGhXROei1RiCVi3sk1WtVvyC8KwtuUlm7ssKa4NOX5ObZhah6f9QkIHN7slnEPxqOtUIkCu0XMg6cy3QMur2p9uwxTcIsD_F5aHsLnWTvx5N3r_LmRYlMUthG/s1600-h/Adhyay+2+S24+to+S51.jpg"><img src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhBktVT-1UDWL9LrswtagtGGhXROei1RiCVi3sk1WtVvyC8KwtuUlm7ssKa4NOX5ObZhah6f9QkIHN7slnEPxqOtUIkCu0XMg6cy3QMur2p9uwxTcIsD_F5aHsLnWTvx5N3r_LmRYlMUthG/s320/Adhyay+2+S24+to+S51.jpg" border="0" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5344453964912923090" style="float: left; margin-top: 0px; margin-right: 10px; margin-bottom: 10px; margin-left: 0px; cursor: pointer; width: 282px; height: 320px; " /></a><br /><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgpZExWm89Yu5Wr2JKUvQd7yj-Teap8G-sCzK2wFxqnFMyVSy3jRPAfFW5PxnXbQa9Igr5QfrwO90bY7IJ38F-8NwE1SbLyF-aZ7nTKKTc-whULcTLJrJGayRw1oq0GSIXpy5q2kbpBy3ZS/s1600-h/Adhyay+2+S52+to+S83.jpg"><img src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgpZExWm89Yu5Wr2JKUvQd7yj-Teap8G-sCzK2wFxqnFMyVSy3jRPAfFW5PxnXbQa9Igr5QfrwO90bY7IJ38F-8NwE1SbLyF-aZ7nTKKTc-whULcTLJrJGayRw1oq0GSIXpy5q2kbpBy3ZS/s320/Adhyay+2+S52+to+S83.jpg" border="0" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5344453796992695410" style="float: left; margin-top: 0px; margin-right: 10px; margin-bottom: 10px; margin-left: 0px; cursor: pointer; width: 290px; height: 320px; " /></a><br /><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjwW2vZl1DwJwjUGnOvY5jbS6BZj2f3a7O9_t78xLAYaptZaA6Optnt6JcDlwBzNQ7gYfOdsE9JlZcLd_PgMJNhnlp6V5L1LQMJsRHo4FTix1jyxZ8vio90gjeHf48acQ89LQlc4ZnZBXkq/s1600-h/Adhyay+2+S84+to+S109.jpg"><img src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjwW2vZl1DwJwjUGnOvY5jbS6BZj2f3a7O9_t78xLAYaptZaA6Optnt6JcDlwBzNQ7gYfOdsE9JlZcLd_PgMJNhnlp6V5L1LQMJsRHo4FTix1jyxZ8vio90gjeHf48acQ89LQlc4ZnZBXkq/s320/Adhyay+2+S84+to+S109.jpg" border="0" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5344453604339088914" style="float: left; margin-top: 0px; margin-right: 10px; margin-bottom: 10px; margin-left: 0px; cursor: pointer; width: 281px; height: 320px; " /></a><br /><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi0_OfJeYqThqWCeaIhvLbYyDl4yU6O9nQR8z7_73sCav0I9VMbc779vQCMFvavolbDD3lQtzd6UMFr8cpxjKNy3EWdKNwd9smLm4uljl-6T8LVy6brEHtJEAx4FhePnTj8dw0UI6fFp4uc/s1600-h/Adhyay+2+S110+to+S134.jpg"><img src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi0_OfJeYqThqWCeaIhvLbYyDl4yU6O9nQR8z7_73sCav0I9VMbc779vQCMFvavolbDD3lQtzd6UMFr8cpxjKNy3EWdKNwd9smLm4uljl-6T8LVy6brEHtJEAx4FhePnTj8dw0UI6fFp4uc/s320/Adhyay+2+S110+to+S134.jpg" border="0" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5344453438388690274" style="float: left; margin-top: 0px; margin-right: 10px; margin-bottom: 10px; margin-left: 0px; cursor: pointer; width: 318px; height: 320px; " /></a><br /><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiunSpyHwtNmN4CD76JxC3p6NzIvlEii7lSe0Ho61jeWF6c9ktNJd7Cdujh1IeWe4hqEQxSFcwFTPcQmUprG6OUW8KCsbz2s6fx623c6m1i4tW7cVvCqHZs1-ro6QEBtgd9eZmnj8VL-KqA/s1600-h/Adhyay+2+S135+to+S140.jpg"><img src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiunSpyHwtNmN4CD76JxC3p6NzIvlEii7lSe0Ho61jeWF6c9ktNJd7Cdujh1IeWe4hqEQxSFcwFTPcQmUprG6OUW8KCsbz2s6fx623c6m1i4tW7cVvCqHZs1-ro6QEBtgd9eZmnj8VL-KqA/s320/Adhyay+2+S135+to+S140.jpg" border="0" alt="" id="BLOGGER_PHOTO_ID_5344453252969574930" style="float: left; margin-top: 0px; margin-right: 10px; margin-bottom: 10px; margin-left: 0px; cursor: pointer; width: 320px; height: 98px; " /></a><div><span class="Apple-style-span" style="line-height: 25px; font-family:arial;font-size:14px;"> </span></div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-334044227142120270.post-55718912725716138502010-07-08T00:27:00.000-07:002010-07-08T00:28:56.875-07:00प्रथमोऽध्यायः | अर्जुनविषादयोगः ।<div style="margin-top: 6px; margin-right: 6px; margin-bottom: 6px; margin-left: 6px; padding-top: 0px; padding-right: 0px; padding-bottom: 0px; padding-left: 0px; font-family: Verdana; font-size: 10pt; background-color: rgb(255, 255, 255); color: rgb(0, 0, 0); min-height: 1100px; counter-reset: __goog_page__ 0; line-height: normal; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अथ प्रथमोऽध्यायः | अर्जुनविषादयोगः ।</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span class="Apple-style-span" style="font-size:130%;"><br /></span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><table border="1" bordercolor="#000000" cellpadding="3" cellspacing="0" id="yvap" style="font-size: 1em; line-height: inherit; border-collapse: collapse; "><tbody><tr style="text-align: left; "><td>1</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">धृतराष्ट्र उवाच |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ||१||</div></td><td>धृतराष्ट्रः उवाच, "सञ्जय, धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे एव समवेताः युयुत्सवः मामकाः पाण्डवाः च किं अकुर्वत ? or<br />धृतराष्ट्रः उवाच, "सञ्जय, धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेताः युयुत्सवः मामकाः पाण्डवाः च किं अकुर्वत एव ? or<br />धृतराष्ट्रः उवाच, "सञ्जय, धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे च समवेताः युयुत्सवः मामकाः पाण्डवाः एव किं अकुर्वत ?</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>2</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सञ्जय उवाच |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">आचार्यमुपसंगम्य राजा वचनमब्रवीत् ||२||</div></td><td>सञ्जयः उवाच, "पाण्डवानीकं तु व्यूढं दृष्ट्वा राजा दुर्योधनः तदा आचार्यं उपसंगम्य वचनं अब्रवीत् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>3</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">पश्यैतां पाण्डुपुत्राणां आचार्य महतीं चमूम् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ||३||</div></td><td>(दुर्योधनः उवाच), "आचार्य, एतां तव धीमता शिष्येण द्रुपदपुत्रेण व्यूढां पाण्डुपुत्राणां महतीं चमूम् पश्य | </td></tr><tr style="text-align: left; "><td>4</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ||४||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">धृष्टकेतुश्चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुंगवः ||५||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ||६||</div></div></div></td><td>अत्र युधि शूराः महेष्वासाः भीमार्जुनसमाः युयुधानः विराटः च महारथः द्रुपदः च<br />धृष्टकेतुः चेकितानः वीर्यवान् काशिराजः च पुरुजित् कुन्तिभोजः च नरपुंगवः शैब्यः च<br />युधामन्युः च विक्रान्तः वीर्यवान् उत्तमौजाः च सौभद्रः द्रौपदेयाः च सर्वे एव महारथाः (सन्ति) |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>5</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ||७||</div></td><td> द्विजोत्तम, ये तु अस्माकं विशिष्टाः मम सैन्यस्य नायकाः तान् निबोध । ते संज्ञार्थं तान् ब्रवीमि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>6</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">भवान्भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ||८||</div></td><td> भवान् भीष्मः च कर्णः च कृपः च समितिञ्जयः अश्वत्थामा विकर्णः च तथा सोमदत्तिः च (सर्वे) एव (अस्माकं विशिष्टाः) |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>7</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अन्ये च बहवः शूराः मदर्थे त्यक्तजीविताः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ||९||</div></div></td><td>अन्ये च बहवः शूराः नानाशस्त्रप्रहरणाः युद्धविशारदाः सर्वे मदर्थे त्यक्तजीविताः (सन्ति) |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>8</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ||१०||</div></td><td>तत् अस्माकं भीष्माभिरक्षितम् बलं अपर्याप्तं अस्ति । एतेषां तु इदं भीमाभिरक्षितम् बलं पर्याप्तम् (एव) |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>9</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ||११||</div></td><td>सर्वेषु च अयनेषु यथाभागं अवस्थिताः भवन्तः सर्वे एव भीष्मं एव अभिरक्षन्तु हि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>10</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">तस्य सञ्जनयन्हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ||१२||</div></td><td>(सञ्जयः उवाच), "तस्य हर्षं सञ्जनयन् प्रतापवान् कुरुवृद्धः पितामहः उच्चैः विनद्य सिंहनादं शङ्खं दध्मौ |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>11</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ||१३||</div></td><td>ततः शङ्खाः च भेर्यः पणवानकगोमुखाः च सहसा एव अभ्यहन्यन्त । सः शब्दः तुमुलः अभवत् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>12</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">माधवः पाण्डवश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ||१४||</div></td><td>ततः श्वेतैः हयैः युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ माधवः पाण्डवः च दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः एव |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>13</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ||१५||</div></td><td>हृषीकेशः पाञ्चजन्यं (दध्मौ) धनञ्जयः देवदत्तं (दध्मौ) वृकोदरः भीमकर्मा महाशङ्खं पौण्ड्रं दध्मौ |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>14</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ||१६||</div></td><td>कुन्तीपुत्रः राजा युधिष्ठिरः अनन्तविजयं (दध्मौ) । नकुलः सहदेवः च सुघोषमणिपुष्पकौ (दध्मतुः) |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>15</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ||१७||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक् ||१८||</div></td><td>पृथिवीपते, परमेष्वासः काश्यः च महारथः शिखण्डी च धृष्टद्युम्नः विराटः च अपराजितः सात्यकिः च<br />द्रुपदः द्रौपदेयाः च महाबाहुः सौभद्रः च सर्वशः पृथक् पृथक् शङ्खान् दध्मुः |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>16</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलोऽभ्यनुनादयन् ||१९||</div></td><td>नभः च पृथिवीं च तुमुलः व्यनुनादयन् सः धार्तराष्ट्राणां घोषः हृदयानि व्यदारयत् एव |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>17</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ||२०||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">हृषीकेशं तदा वाक्यं इदमाह महीपते |</div></div></td><td>महीपते, अथ धार्तराष्ट्रान् व्यवस्थितान् दृष्ट्वा शस्त्रसम्पाते प्रवृत्ते तदा धनुः उद्यम्य कपिध्वजः पाण्डवः हृषीकेशं इदं वाक्यं आह |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>18</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अर्जुन उवाच |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ||२१||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">कैर्मया सह योद्धव्यम् अस्मिन् रणसमुद्यमे ||२२||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर् युद्धे प्रियचिकीर्षवः ||२३||</div></div></div></td><td>अर्जुनः उवाच, "अच्युत मे रथं उभयोः सेनयोः मध्ये (तावत्) स्थापय यावत् अहं अवस्थितान् एतान् योद्धुकामान् निरीक्षे ।<br /> अस्मिन् रणसमुद्यमे कैः सह मया योद्धव्यम् (तत् अहं निरीक्षे) ।<br /> दुर्बुद्धेः धार्तराष्ट्रस्य युद्धे प्रियचिकीर्षवः ये एते अत्र समागताः तान् योत्स्यमानान् अहं अवेक्षे |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>19</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सञ्जय उवाच |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ||२४||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">उवाच पार्थ पश्यैतान् समवेतान्कुरूनिति ||२५||</div></div></td><td>सञ्जयः उवाच, "भारत, गुडाकेशेन एवं उक्तः हृषीकेशः रथोत्तमम् उभयोः सेनयोः मध्ये<br />सर्वेषां महीक्षिताम् भीष्मद्रोणप्रमुखतः च स्थापयित्वा उवाच "पार्थ, एतान् समवेतान् कुरून् पश्य |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>20</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">तत्रापश्यत्स्थितान्पार्थः पितॄनथ पितामहान् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">आचार्यान्मातुलान्भ्रातॄन् पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा ||२६||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">श्वशुरान्सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि |</div></td><td>पार्थः तत्र उभयोः अपि सेनयोः स्थितान् पितॄन् अथ पितामहान् आचार्यान् मातुलान् भ्रातॄन्<br />पुत्रान् पौत्रान् सखीन् तथा श्वशुरान् सुहृदः च एव अपश्यत् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>21</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्बन्धूनवस्थितान् ||२७||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">कृपया परयाविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत् |</div></td><td>(तत्र) अवस्थितान् तान् सर्वान् बन्धून् समीक्ष्य परया कृपया आविष्टः सः विषीदन् कौन्तेयः इदं अब्रवीत् |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>22</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अर्जुन उवाच |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् ||२८||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति |</div></td><td>अर्जुनः उवाच, "कृष्ण, इमं स्वजनं युयुत्सुं समुपस्थितम् दृष्ट्वा मम गात्राणि सीदन्ति मुखं परिशुष्यति च |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>23</td><td>वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ||२९||</td><td>मे शरीरे वेपथुः च रोमहर्षः च जायते |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>24</td><td>गाण्डीवं स्रंसते हस्तात् त्वक्चैव परिदह्यते |</td><td> गाण्डीवं हस्तात् स्रंसते एव त्वक् परिदह्यते च |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>25</td><td>न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ||३०||</td><td>मे मनः च भ्रमति इव, अवस्थातुं च न शक्नोमि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>26</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ||३१||</div></td><td> केशव, विपरीतानि निमित्तानि पश्यामि च, आहवे स्वजनं हत्वा श्रेयः च न अनुपश्यामि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>27</td><td>न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च |</td><td>कृष्ण, न विजयं काङ्क्षे न च राज्यं सुखानि च |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>28</td><td>किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ||३२||</td><td>गोविन्द किं नः राज्येन किं भोगैः जीवितेन वा |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>29</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">येषामर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ||३३||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">आचार्याः पितरः पुत्रास् तथैव च पितामहाः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ||३४||</div></td><td>येषां अर्थे नः राज्यं काङ्क्षितं भोगाः सुखानि च (काङ्क्षितानि) ते इमे प्राणान् धनानि च त्यक्त्वा<br />युद्धे अवस्थिताः आचार्याः पितरः पुत्राः तथा पितामहाः च मातुलाः श्वशुराः पौत्राः तथा श्यालाः सम्बन्धिनः एव |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>30</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ||३५||</div></td><td>मधुसूदन, घ्नतः अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः अपि किं नु महीकृते (अपि) एतान् हन्तुं न इच्छामि |</td></tr><tr style="text-align: left; "><td>31</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">पापमेवाश्रयेदस्मान् हत्वैतानाततायिनः ||३६||</div></td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">जनार्दन, धार्तराष्ट्रान् निहत्य नः का प्रीतिः स्यात् ? एतान् आततायिनः हत्वा अस्मान् पापं एव आश्रयेत् ।</span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>32</td><td>तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान् |</td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">तस्मात् वयं स्वबान्धवान् धार्तराष्ट्रान् हन्तुं न अर्हाः । </span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>33</td><td>स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ||३७||</td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;"> हि स्वजनं हत्वा कथं सुखिनः स्याम, माधव ?</span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>34</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ||३८||</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ||३९||</div></td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">जनार्दन, यद्यपि लोभोपहतचेतसः एते कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे पातकम् च न पश्यन्ति,<br />कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिः अस्माभिः अस्मात् पापात् निवर्तितुं कथं न ज्ञेयम् ?</span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>35</td><td>कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः |</td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;"> कुलक्षये सनातनाः कुलधर्माः प्रणश्यन्ति । </span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>36</td><td>धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नम् अधर्मोऽभिभवत्युत ||४०||</td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">धर्मे नष्टे कृत्स्नम् कुलं अधर्मः अभिभवति उत ।</span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>37</td><td>अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः |</td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">कृष्ण, अधर्माभिभवात् कुलस्त्रियः प्रदुष्यन्ति । </span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>38</td><td>स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ||४१||</td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">वार्ष्णेय, स्त्रीषु दुष्टासु वर्णसङ्करः जायते ।</span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>39</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ||४२||</div></td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">सङ्करः च कुलस्य कुलघ्नानां नरकाय एव । हि एषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः पितरः पतन्ति (एव) ।</span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>40</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">दोषैरेतैः कुलघ्नानाम् वर्णसङ्करकारकैः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ||४३||</div></td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">कुलघ्नानाम् एतैः वर्णसङ्करकारकैः दोषैः शाश्वताः कुलधर्माः जातिधर्माः च उत्साद्यन्ते ।</span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>41</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">उत्सन्नकुलधर्माणाम् मनुष्याणां जनार्दन |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">नरकेऽनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ||४४||</div></td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">जनार्दन, उत्सन्नकुलधर्माणाम् मनुष्याणां नरके अनियतं वासः भवति इति अनुशुश्रुम ।</span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>42</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ||४५||</div></td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">अहो बत, राज्यसुखलोभेन स्वजनं हन्तुं उद्यताः वयम् महत् पापं कर्तुं व्यवसिताः ।</span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>43</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">यदि मामप्रतीकारम् अशस्त्रं शस्त्रपाणयः |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस् तन्मे क्षेमतरं भवेत् ||४६||</div></td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">यदि शस्त्रपाणयः धार्तराष्ट्राः रणे मां अशस्त्रं अप्रतिकारं हन्युः तत् मे क्षेमतरं भवेत् ।</span></span></td></tr><tr style="text-align: left; "><td>44</td><td><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">सञ्जय उवाच |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत् |</div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; ">विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ||४७||</div></td><td><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">सञ्जयः उवाच, "शोकसंविग्नमानसः अर्जुनः एवं उक्त्वा सशरं चापं विसृज्य सङ्ख्ये रथोपस्थः उपाविशत् ।</span></span></td></tr></tbody></table><br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, -webkit-fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">ॐ तत्सत् ।</span></span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु</span></span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे</span></span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">अर्जुनविषादयोगो नाम</span></span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><span class="Apple-style-span" style="font-family:georgia, fantasy;"><span class="Apple-style-span" style="color:#333333;">प्रथमोऽध्यायः ।</span></span></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "> </div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><br /></div><div style="margin-top: 0px; margin-bottom: 0px; text-align: center; "><br /></div></div>SLEZhttp://www.blogger.com/profile/15439361551366582036noreply@blogger.com0