प्रथमोऽध्यायः | अर्जुनविषादयोगः ।

अथ प्रथमोऽध्यायः | अर्जुनविषादयोगः ।

1	धृतराष्ट्र उवाच | धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः | मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ||१||	धृतराष्ट्रः उवाच, "सञ्जय, धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे एव समवेताः युयुत्सवः मामकाः पाण्डवाः च किं अकुर्वत ? or धृतराष्ट्रः उवाच, "सञ्जय, धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेताः युयुत्सवः मामकाः पाण्डवाः च किं अकुर्वत एव ? or धृतराष्ट्रः उवाच, "सञ्जय, धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे च समवेताः युयुत्सवः मामकाः पाण्डवाः एव किं अकुर्वत ?
2	सञ्जय उवाच | दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा | आचार्यमुपसंगम्य राजा वचनमब्रवीत् ||२||	सञ्जयः उवाच, "पाण्डवानीकं तु व्यूढं दृष्ट्वा राजा दुर्योधनः तदा आचार्यं उपसंगम्य वचनं अब्रवीत् |
3	पश्यैतां पाण्डुपुत्राणां आचार्य महतीं चमूम् | व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ||३||	(दुर्योधनः उवाच), "आचार्य, एतां तव धीमता शिष्येण द्रुपदपुत्रेण व्यूढां पाण्डुपुत्राणां महतीं चमूम् पश्य |
4	अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि | युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ||४|| धृष्टकेतुश्चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान् | पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुंगवः ||५|| युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् | सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ||६||	अत्र युधि शूराः महेष्वासाः भीमार्जुनसमाः युयुधानः विराटः च महारथः द्रुपदः च धृष्टकेतुः चेकितानः वीर्यवान् काशिराजः च पुरुजित् कुन्तिभोजः च नरपुंगवः शैब्यः च युधामन्युः च विक्रान्तः वीर्यवान् उत्तमौजाः च सौभद्रः द्रौपदेयाः च सर्वे एव महारथाः (सन्ति) |
5	अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम | नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ||७||	द्विजोत्तम, ये तु अस्माकं विशिष्टाः मम सैन्यस्य नायकाः तान् निबोध । ते संज्ञार्थं तान् ब्रवीमि |
6	भवान्भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः | अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ||८||	भवान् भीष्मः च कर्णः च कृपः च समितिञ्जयः अश्वत्थामा विकर्णः च तथा सोमदत्तिः च (सर्वे) एव (अस्माकं विशिष्टाः) |
7	अन्ये च बहवः शूराः मदर्थे त्यक्तजीविताः | नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ||९||	अन्ये च बहवः शूराः नानाशस्त्रप्रहरणाः युद्धविशारदाः सर्वे मदर्थे त्यक्तजीविताः (सन्ति) |
8	अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् | पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ||१०||	तत् अस्माकं भीष्माभिरक्षितम् बलं अपर्याप्तं अस्ति । एतेषां तु इदं भीमाभिरक्षितम् बलं पर्याप्तम् (एव) |
9	अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः | भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ||११||	सर्वेषु च अयनेषु यथाभागं अवस्थिताः भवन्तः सर्वे एव भीष्मं एव अभिरक्षन्तु हि |
10	तस्य सञ्जनयन्हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः | सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ||१२||	(सञ्जयः उवाच), "तस्य हर्षं सञ्जनयन् प्रतापवान् कुरुवृद्धः पितामहः उच्चैः विनद्य सिंहनादं शङ्खं दध्मौ |
11	ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः | सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ||१३||	ततः शङ्खाः च भेर्यः पणवानकगोमुखाः च सहसा एव अभ्यहन्यन्त । सः शब्दः तुमुलः अभवत् |
12	ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ | माधवः पाण्डवश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ||१४||	ततः श्वेतैः हयैः युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ माधवः पाण्डवः च दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः एव |
13	पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः | पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ||१५||	हृषीकेशः पाञ्चजन्यं (दध्मौ) धनञ्जयः देवदत्तं (दध्मौ) वृकोदरः भीमकर्मा महाशङ्खं पौण्ड्रं दध्मौ |
14	अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः | नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ||१६||	कुन्तीपुत्रः राजा युधिष्ठिरः अनन्तविजयं (दध्मौ) । नकुलः सहदेवः च सुघोषमणिपुष्पकौ (दध्मतुः) |
15	काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः | धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ||१७|| द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते | सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक् ||१८||	पृथिवीपते, परमेष्वासः काश्यः च महारथः शिखण्डी च धृष्टद्युम्नः विराटः च अपराजितः सात्यकिः च द्रुपदः द्रौपदेयाः च महाबाहुः सौभद्रः च सर्वशः पृथक् पृथक् शङ्खान् दध्मुः |
16	स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् | नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलोऽभ्यनुनादयन् ||१९||	नभः च पृथिवीं च तुमुलः व्यनुनादयन् सः धार्तराष्ट्राणां घोषः हृदयानि व्यदारयत् एव |
17	अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः | प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ||२०|| हृषीकेशं तदा वाक्यं इदमाह महीपते |	महीपते, अथ धार्तराष्ट्रान् व्यवस्थितान् दृष्ट्वा शस्त्रसम्पाते प्रवृत्ते तदा धनुः उद्यम्य कपिध्वजः पाण्डवः हृषीकेशं इदं वाक्यं आह |
18	अर्जुन उवाच | सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ||२१|| यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान् | कैर्मया सह योद्धव्यम् अस्मिन् रणसमुद्यमे ||२२|| योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः | धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर् युद्धे प्रियचिकीर्षवः ||२३||	अर्जुनः उवाच, "अच्युत मे रथं उभयोः सेनयोः मध्ये (तावत्) स्थापय यावत् अहं अवस्थितान् एतान् योद्धुकामान् निरीक्षे । अस्मिन् रणसमुद्यमे कैः सह मया योद्धव्यम् (तत् अहं निरीक्षे) । दुर्बुद्धेः धार्तराष्ट्रस्य युद्धे प्रियचिकीर्षवः ये एते अत्र समागताः तान् योत्स्यमानान् अहं अवेक्षे |
19	सञ्जय उवाच | एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत | सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ||२४|| भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् | उवाच पार्थ पश्यैतान् समवेतान्कुरूनिति ||२५||	सञ्जयः उवाच, "भारत, गुडाकेशेन एवं उक्तः हृषीकेशः रथोत्तमम् उभयोः सेनयोः मध्ये सर्वेषां महीक्षिताम् भीष्मद्रोणप्रमुखतः च स्थापयित्वा उवाच "पार्थ, एतान् समवेतान् कुरून् पश्य |
20	तत्रापश्यत्स्थितान्पार्थः पितॄनथ पितामहान् | आचार्यान्मातुलान्भ्रातॄन् पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा ||२६|| श्वशुरान्सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि |	पार्थः तत्र उभयोः अपि सेनयोः स्थितान् पितॄन् अथ पितामहान् आचार्यान् मातुलान् भ्रातॄन् पुत्रान् पौत्रान् सखीन् तथा श्वशुरान् सुहृदः च एव अपश्यत् |
21	तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्बन्धूनवस्थितान् ||२७|| कृपया परयाविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत् |	(तत्र) अवस्थितान् तान् सर्वान् बन्धून् समीक्ष्य परया कृपया आविष्टः सः विषीदन् कौन्तेयः इदं अब्रवीत् |
22	अर्जुन उवाच | दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् ||२८|| सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति |	अर्जुनः उवाच, "कृष्ण, इमं स्वजनं युयुत्सुं समुपस्थितम् दृष्ट्वा मम गात्राणि सीदन्ति मुखं परिशुष्यति च |
23	वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ||२९||	मे शरीरे वेपथुः च रोमहर्षः च जायते |
24	गाण्डीवं स्रंसते हस्तात् त्वक्चैव परिदह्यते |	गाण्डीवं हस्तात् स्रंसते एव त्वक् परिदह्यते च |
25	न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ||३०||	मे मनः च भ्रमति इव, अवस्थातुं च न शक्नोमि |
26	निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव | न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ||३१||	केशव, विपरीतानि निमित्तानि पश्यामि च, आहवे स्वजनं हत्वा श्रेयः च न अनुपश्यामि |
27	न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च |	कृष्ण, न विजयं काङ्क्षे न च राज्यं सुखानि च |
28	किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ||३२||	गोविन्द किं नः राज्येन किं भोगैः जीवितेन वा |
29	येषामर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च | त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ||३३|| आचार्याः पितरः पुत्रास् तथैव च पितामहाः | मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ||३४||	येषां अर्थे नः राज्यं काङ्क्षितं भोगाः सुखानि च (काङ्क्षितानि) ते इमे प्राणान् धनानि च त्यक्त्वा युद्धे अवस्थिताः आचार्याः पितरः पुत्राः तथा पितामहाः च मातुलाः श्वशुराः पौत्राः तथा श्यालाः सम्बन्धिनः एव |
30	एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन | अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ||३५||	मधुसूदन, घ्नतः अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः अपि किं नु महीकृते (अपि) एतान् हन्तुं न इच्छामि |
31	निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन | पापमेवाश्रयेदस्मान् हत्वैतानाततायिनः ||३६||	जनार्दन, धार्तराष्ट्रान् निहत्य नः का प्रीतिः स्यात् ? एतान् आततायिनः हत्वा अस्मान् पापं एव आश्रयेत् ।
32	तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान् |	तस्मात् वयं स्वबान्धवान् धार्तराष्ट्रान् हन्तुं न अर्हाः ।
33	स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ||३७||	हि स्वजनं हत्वा कथं सुखिनः स्याम, माधव ?
34	यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः | कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ||३८|| कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् | कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ||३९||	जनार्दन, यद्यपि लोभोपहतचेतसः एते कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे पातकम् च न पश्यन्ति, कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिः अस्माभिः अस्मात् पापात् निवर्तितुं कथं न ज्ञेयम् ?
35	कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः |	कुलक्षये सनातनाः कुलधर्माः प्रणश्यन्ति ।
36	धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नम् अधर्मोऽभिभवत्युत ||४०||	धर्मे नष्टे कृत्स्नम् कुलं अधर्मः अभिभवति उत ।
37	अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः |	कृष्ण, अधर्माभिभवात् कुलस्त्रियः प्रदुष्यन्ति ।
38	स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ||४१||	वार्ष्णेय, स्त्रीषु दुष्टासु वर्णसङ्करः जायते ।
39	सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च | पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ||४२||	सङ्करः च कुलस्य कुलघ्नानां नरकाय एव । हि एषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः पितरः पतन्ति (एव) ।
40	दोषैरेतैः कुलघ्नानाम् वर्णसङ्करकारकैः | उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ||४३||	कुलघ्नानाम् एतैः वर्णसङ्करकारकैः दोषैः शाश्वताः कुलधर्माः जातिधर्माः च उत्साद्यन्ते ।
41	उत्सन्नकुलधर्माणाम् मनुष्याणां जनार्दन | नरकेऽनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ||४४||	जनार्दन, उत्सन्नकुलधर्माणाम् मनुष्याणां नरके अनियतं वासः भवति इति अनुशुश्रुम ।
42	अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् | यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ||४५||	अहो बत, राज्यसुखलोभेन स्वजनं हन्तुं उद्यताः वयम् महत् पापं कर्तुं व्यवसिताः ।
43	यदि मामप्रतीकारम् अशस्त्रं शस्त्रपाणयः | धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस् तन्मे क्षेमतरं भवेत् ||४६||	यदि शस्त्रपाणयः धार्तराष्ट्राः रणे मां अशस्त्रं अप्रतिकारं हन्युः तत् मे क्षेमतरं भवेत् ।
44	सञ्जय उवाच | एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत् | विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ||४७||	सञ्जयः उवाच, "शोकसंविग्नमानसः अर्जुनः एवं उक्त्वा सशरं चापं विसृज्य सङ्ख्ये रथोपस्थः उपाविशत् ।

ॐ तत्सत् ।

इति श्रीमद्भगवद्गीतासु उपनिषत्सु

ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे

अर्जुनविषादयोगो नाम

प्रथमोऽध्यायः ।